اصل راهبردی «لرد پالمرستون» الگوی سیاستگذاری اردوغان

نویسنده: اسلام ذوالقدرپور، دانشجوی دوره دکتری سیاستگذاری عمومی

دیپلماسی ایرانی: سیاستگذاری خارجی که خود مجموعه‌ای چند وجهی از حوزه‌های دیگر است، همواره فرآیندی پویا داشته و خود را با تحولات جدید جهان همراه ساخته و بروزرسانی می‌کند. اصل سیاستگذاری خارجی که دارای دو بخش سیاست خارجی و روابط بین‌المللی است، بر تحقق اهداف و نیات یک بازیگر در شرایط کنونی و آینده جهانی استوار است.     

سیاستگذارانی که سعی دارند تا خود را خارج از تعاملات و مناسبات قدرت نظام جهانی نشان دهند، همواره در دو  طرف (سَر) محور روابط بین‌المللی قرار دارند. یک طرف این محور بازیگرانی هستند که همواره سعی در قدرت‌نمایی و تقابل با مناسبات قدرت دارند، طرف دیگر این محور نیز بازیگرانی هستند که همیشه در حال باج‌دهی به قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و جهانی هستند. اما طیفی دیگر از بازیگران نظام بین‌الملل هستند که به تناسب شرایط زمانی و مکانی یا همان اقتضائات زمانه، کمی به یکی از دو طرف محور متمایل شده ولی همواره سعی در برقراری تناسب میان منافع دو طرف طیف و حرکت در میانه محور مناسبات و تعاملات نظام جهانی دارند.

سیاستگذارانی که همواره در تلاش برای قرار گرفتن در میانه محور مناسبات نظام بین‌الملل هستند، از مزایای بیشتری بهره برده و در تحقق اهداف و نیات خود از بخت بیشتری برخوردار هستند. سیاست‌ها و تاکتیک‌های قرارگیری در میانه محور نظام بین‌الملل نیز نیازمند حضور سیاستگذارانی زیرک و البته توانمند در بحث روانشناختی دارد.

برجسته‌ترین نماد برای تعریف اصل سیاستگذاری خارجی کارآمد و اثربخش که در میانه بازی قدرت نظام جهانی قرار دارد، این جمله معروف "لُرد پالمرستون" نخست وزیر و سیاستمدار مشهور انگلیس است که در قرن 19 می‌گوید: ما هیچ متحد ابدی نداریم و هیچ دشمن همیشگی نداریم. منافع ما ابدی است و این منافع وظیفه ماست که از آنها پیروی کنیم.

هر چند خود این یک جمله تاریخی نیز دارای تفاسیر و برداشت‌های گوناگونی است، اما به صورت شفاف به سیاستمداران و سیاستگذاران خارجی پیشنهاد می‌کند که سیاستگذاری عمومی و به‌خصوص سیاست خارجی می‌تواند بر اساس مصلحت و اقتضای زمانه دچار اصلاح، تغییر و حتی چرخش شود.

نمونه‌های بسیاری از اثرگذاری نصیحت واقع‌گرای لرد پالمرستون در سیاستگذاری خارجی بازیگران نظام بین‌الملل قابل مشاهده و درک هستند. اما طی دو دهه اخیر دولت ترکیه و فرآیند سیاستگذاری رجب طیب اردوغان را می‌توان نمونه برجسته عملیاتی کردن اندرز "لرد پالمرستون" در مناسبات قدرت منطقه‌ای و جهانی دانست که برخی جلوه‌ های این سیاستگذاری هر چند ناقص را می‌توان چنین برشمرد:

یکم - اصل منافع در سیاست حمایت از فلسطین: یکی از روشن‌ترین مباحث سیاستگذاری خارجی دولت ترکیه که اصل منافع ابدی مورد نظر پالمرستون و عدم ابدی بودن دشمنان و دوستان را دنبال کرده است را می‌توان در سیاست دولت اردوغان طی دو دهه اخیر در فرآیند مسئله فلسطین و اسرائیل به خوبی مشاهده کرد. دولت اردوغان همواره در نمایش سیاست حمایت از فلسطین و حقوق شهروندان فلسطینی سعی داشته، اما همزمان با تبلیغ پرستیژ حمایت از فلسطین، به برقراری روابط نزدیک با اسرائیل نیز اقدام کرده است. دولت ترکیه در مسئله فلسطین به دنبال منافع ابدی خود به‌خصوص منافع سیاسی، اقتصادی منطقه‌ای و جهانی بوده و فلسطین را به عنوان یک ابزار تأمین، تثبیت و افزایش منافع راهبردی خود مورد بهره‌برداری قرار داده است. طی همین چند ماه اخیر که فرآیند عادی سازی روابط اعراب و اسرائیل در حال پیگیری بود، دولت اردوغان از یک سو به محکومیت شدید عادی سازی روابط اعراب و اسرائیل پرداخته و آن را نوعی ریاکاری دولت‌های عربی معرفی کرده1 و از سوی دیگر به اهمیت بهبود روابط میان ترکیه و اسرائیل اصرار داشته و آرزوی روابط بهتر با اسرائیل را دارند!2 

رجب طیب اردوغان به عنوان سیاستگذار بزرگ ترکیه در مسئله فلسطین نشان داده آنچه برای دولت ترکیه اهمیت دارد، منافع اردوغان و دولتش برای فریب جهان عرب است. اردوغان به خوبی این نظر لرد پالمرستون را دنبال و مشخص کرده که اسرائیل نه‌تنها دشمن ابدی ایشان نیست، رقیب ترکیه نیز محسوب نشده، بلکه یک دوست برای دولت اردوغان است که هرگاه لازم باشد همدیگر را در آغوش می‌گیرند.

دوم - اصل منافع در تحولات بهار عربی: دولت ترکیه طی یک دهه اخیر که جهان اسلام و دنیای عرب درگیر تحولات بهار عربی بوده، بیشتر به فکر تثبیت و افزایش منافع راهبردی خود حتی به قیمت ایجاد فتنه و جنگ در جهان اسلام بوده است. دولت ترکیه و شخص رجب طیب اردوغان به جای حمایت از درخواست شهروندان جهان عربی برای دستیابی به آزادی و دموکراسی، به ایجاد تنش و جنگ داخلی در این کشورها برای سرنگونی حاکمان عربی اقدام کرد و شرایط را برای نفوذ و تحمیل الگوی حاکمیتی امپراتوری خود در سراسر جهان اسلام و عرب فراهم کرد. دولت اردوغان در سوریه به حمایت گسترده و دائمی از گروه‌های ترویستی مانند: داعش، جبهه النصره و ... پرداخته و یکی از ستون‌های اصلی جنگ فرسایشی سوریه بوده است. دولت اردوغان در لیبی نیز همین فرآیند را به گونه‌ای برعکس در حال پیگیری دارد. نقش اردوغان و دوستش، محمد مرسی در تحولات مصر نیز در چارچوب نفوذ جهانی ترکیه و تحمیل الگوی حاکمیت اردوغان بر سرزمین‌های امپراتوری فروپاشیده عثمانی هم‌خوانی دارد. تحولات بهار عربی نشان داد که اردوغان از پیشنهاد لرد پالمرستون در مورد دوستان و دشمنان ابدی به خوبی بهره برده و اصل سیاست خارجی خود را بر ایجاد آتش فتنه و جنگ در این حوزه برای کسب و افزایش منافع ترکیه در جهان اسلام و عرب متمرکز نموده است. زیرا یرخی دولت‌های سرنگون شده از دوستان نزدیک ترکیه بوده و برخی متحدین اردوغان در این تحولات به دشمنان ترکیه تبدیل شدند. 

سوم - اصل منافع در مقابل فرانسه: یکی از بارزترین جلوه‌های سیاستگذاری چرخشی و یکباره اردوغان در حوزه سیاست خارجی و روابط بین‌المللی ترکیه را می‌توان در تقابل این کشور با فرانسه طی 3 ماه  اخیر به خوبی مشاهده کرد. فرایندی که از تهدید و فحاشی زننده به تماس تلفنی و نامه‌نگاری دوستانه دو طرف منجر شده است. فرگشت سیاستگذاری اردوغان در روابط با فرانسه را می‌توان مصداق همان اصل " هدف، وسیله را توجیه می‌کند" دانست که این‌بار توهین پیامبر اسلام و اسلام هراسی به وسیله‌ای برای افزایش منافع راهبردی اردوغان تبدیل شده است. فرایند روابط ترکیه و فرانسه طی همین سه ماه گذشته نشان از یک چرخش کم‌نظیر در افکار و ذهن اردوغان دارد که برای کسب و افزایش منافع خود حاضر است از هر ابزار و اهرمی بهره‌گیری نماید. فرآیند روابط دو کشور فرانسه و ترکیه طی این دوره سه ماه در دو محور قابل بررسی است:

1- دوره تنش و توهین: در اوایل آبان ماه 1399 بود که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه در یک سخنرانی تلویزیونی ضمن حمله به امانوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه به بهانه اسلام هراسی و ماجرای قتل یک معلم فرانسوی، مکرون را یک بیمار روانی نامید که باید به باید تحت درمان باشد. اردوغان در دو روز متوالی ضمن حمله به سیاست‌های دولت فرانسه، به مکرون می‌گوید: اول برو بده وضعیت عقلی‌ات را کنترل کنند.3 و  دوباره در توهینی دیگر به رئیس جمهور فرانسه می‌گوید: به همین دلیل او واقعاً نیاز دارد که تحت آزمایش (روانی) قرار گیرد. 4 
سیاستگذاری اردوغان در تقابل با فرانسه که بر مسایلی مانند حفاری منابع انرژی و گاز در مدیترانه، تنش با یونان، قبرس، مسئله لیبی و ... استوار بود، به بهانه‌ای برای اردوغان تبدیل شد تا انتشار کاریکاتورهای توهین‌آمیز مجله فرانسوی "شالی ابدو" به پیامبر اسلام را عاملی برای حمله به فرانسه و اتحادیه اروپا قرار داده و از این راه بتواند چهره‌ای حامی و دلسوز پیامبر اسلام در میان مسلمانان به‌خصوص افراطیون عربستانی و پاکستانی به دست آورد.  

2- دوره تماس و تلاش برای بهبود روابط: تنش در روابط ترکیه و فرانسه که ابعاد اروپایی و جهانی یافته و  اردوغان تلاش فراوانی برای فشار بیشتر بر مکرون از طریق تحریک مسلمانان به اعتراض علیه فرانسه داشت، تنها حدود سه ماه بعد از توهین‌های اردوغان به مکرون و البته واکنش سران اروپا علیه اردوغان، یکباره به نامه نگاری از سوی اردوغان با مکرون منجر شده است!
ترکیه که به شدت در شرایط دشوار اقتصادی و حتی سیاسی با جهان عرب، اروپا و آمریکا قرار گرفته و از سوی دولت ترامپ نیز تحریم شده، از سیاست‌های دولت جدید ایالات متحده آمریکا در مورد مسایل منطقه‌ای به شدت بیمناک شده است، با در پیش گرفتن پیشنهاد لرد پالمرستون و برای حفظ منافع خود، مجبور به برقراری تماس و نامه‌نگاری با امانوئل مکرون رئیس جمهوری فرانسه شدند.5 اردوغان در واقع مجبور شد تا با فردی تماس بگیرد که تنها سه ماقبل او را "روانی و دارای مشکل عقلی" نامیده بود. چنین چرخشی در سیاستگذاری و رفتارهای اردوغان را نمی‌توان تنها به پیشنهاد لرد پالمرستون معطوف نمود، زیرا چنین رفتاری از سوی اردوغان آن‌هم در حالی که هیچ‌یک از اهداف و نیات وی در مقابله با فرانسه و مکرون حاصل نشده است، بسیار مضحک بود و بلکه شاید اردوغان باید یک آزمایش سلامت عقل و روان بدهند!

موارد بسیاری از این‌گونه رویکرد چرخشی اردوغان در روابط خود با سایر دولت‌ها و رهبران جهان قابل مشاهده است ازجمله همان نامه اردوغان به دونالد ترامپ، رئیس جمهوری وقت آمریکا و درخواست همکاری با آمریکا در حالی که چند ماه قبل از آن ترامپ در نامه‌ای به اردوغان گفته بود: سرسخت نباش. احمق نباش6

*

الگوی سیاستگذاری خارجی دولت اردوغان طی دو دهه اخیر نشان داده است که دارای شباهت‌هایی به رویکرد سیاستگذاری لرد پالمرستون در قرن 19 میلادی دارد، با این تفاوت اساسی که برخی اقدامات و تاکتیک‌های اردوغان علاوه بر شخصی‌سازی منافع کشور ترکیه برای خود اردوغان، جلوه‌هایی از یک پریشانی ذهنی سیاستگذار نیز دارد.
اصل سیاستگذاری پیشنهادی لرد پالمرستون یعنی "ابدی نبودن دوستان و دشمنان و ابدی بودن منافع" بر فرآیندی دقیق، زیرکانه، آینده‌نگر و مستمر استوار است که در روابط بین‌الملل نباید درگیر حب و بغض شخصی یا افراطی با سایر بازیگران نظام جهانی شویم. 

دولت ترکیه طی دو دهه اخیر همواره سعی داشته تا رویکرد سیاستگذاری خود را  به پیشنهاد لرد پالمرستون معطوف کند. برخی سیاست‌های خارجی مانند: تنش صفر با همسایگان، طرح صلح و دوستی با ارمنستان، سوریه، یونان و ... را می‌توان ازجمله تلاش‌های نافرجام دولت اردوغان برای پیگیری و اجرای پیشنهاد لرد پالمرستون قلمداد کرد که نه‌تنها نتایج مثبتی نداشتند، بلکه به افزایش تنش‌های دو طرف نیز منجر شدند.

**

پیشنهاد یا همان نظریه تاریخی لرد پالمرستون "ما هیچ متحد ابدی نداریم و هیچ دشمن همیشگی نداریم. منافع ما ابدی است و این منافع وظیفه ماست که از آنها پیروی کنیم" را باید یک سیاستگذاری بسیار دقیق و البته زیرکانه و آینده‌نگر دانست که درسی بزرگ برای سیاستگذاران به‌خصوص سیاستگذاران و دولتمردان ایرانی است. اما این رهیافت سیاستگذاری بر اصولی استوار است که اجرای آن برای برخی دولت‌ها مانند دولت اردوغان در ترکیه و حتی دولت ایران، سخت و بلکه ناممکن است. زیرا سیاستگذاری عمومی در ترکیه و حتی ایران بیشتر بر اهداف و نیات شخصی دولتمردان و نه مصلحت نظام و خیر عمومی شهروندان، استوار است.  

در سیاستگذاری اردوغانی و ایرانی، همواره تلاش شده است تا سایر بازیگران را در بالاترین رتبه دشمنی یا دوستی ابدی جای داده و اذهان شهروندان را به یک سیاستگذاری دوگانه خیر و شر جهانی درگیر سازند. اقدامات اردوغان برای برقراری مجدد دوستی با سایر بازیگران مانند: ترامپ، مکرون، اسرائیل، مصر، عربستان و ... که همواره با نامه‌نگاری یا تماس اول از سوی اردوغان همراه بوده است را نمی‌توان در چارچوب نظریه لرد پالمرستون جای داد، زیرا دامنه این دوستی و دشمنی بسیار کوتاه بوده و بیشتر به یک اختلال یا آسیب ذهنی سیاستگذار شباهت دارد تا یک سیاست راهبردی.

***

با وجود برخی ایرادات اساسی، تلاش‌های دولت ترکیه برای گریز از سیاست‌های جاه‌طلبانه و افراطی اردوغان در سطح منطقه‌ای و جهانی که سرانجام به پذیرش خطا و اعلام پوزش از سوی دولت ترکیه منتهی می‌شود را می‌توان کارآمدتر از سیاستگذاری ایرانی مبتنی بر دوستان ابدی و دشمنان ابدی، محسوب کرد.

سیاستگذاری ناقص و حتی مضحک و روان‌پریش دولت اردوغان در سپهر بین‌الملل، نمی‌تواند  الگوی اثربخشی برای سیاست خارجی و روابط بین‌الملل ایران باشد، اما توجه و پیگیری اصل پیشنهادی لرد پالمرستون برای سیاستگذاران ایران اجتناب‌ناپذیر است.

سیاستگذاران ایران فرصت‌های خوب برای اثربخشی اصل "ما هیچ متحد ابدی نداریم و هیچ دشمن همیشگی نداریم. منافع ما ابدی است" را به راحتی از دست می‌دهند، در حالی که برخی رهبران قدرت‌های منطقه‌ای برای اجرای مضحک این اصل راهبردی حاضر به پذیرش خفت و خواری نیز می‌شوند.

سیاستگذاری عمومی ایران به‌خصوص سیاستگذاری خارجی آن می‌تواند سیاست خارجی و روابط بین‌المللی خود را با پیشنهاد یا الگوی سیاستی لرد پالمرستون سازگار کرده و به‌خصوص در عادی سازی روابط اعراب و اسرائیل مورد استفاده قرار دهند. سیاستگذاران ایرانی طی چند دهه اخیر همواره بر داشتن دوستان و دشمنان ابدی اصرار داشته‌اند و منافع راهبردی ایران را قربانی هیمن سیاست خود کرده‌اند. اکنون با توجه به شرایط خاص منطقه‌ای و جهانی، الگوی لرد پالمرستون بهترین گزینه برای سیاستگذاری خارجی ایران محسوب می‌شود تا گرفتار الگوی پاندولی و روانی اردوغان نشویم.  

منابع:

1-    خبرگزاری آناتولی. 24 مرداد 1399. به آدرس:                                                                                                                  https://www.aa.com.tr/fa/1941423
2-    خبرگزاری رویترز. 20 دی 1399. به آدرس:                     https://www.reuters.com/article/us-turkey-israel-erdogan/erdogan-says-turkey-would-like-better-ties-with-israel-criticizes-palestine-policy-idUSKBN28Z0MF
3-    خبرگزاری یورونیوز. 3 آبان 1399. به آدرس:                                                                                                      https://per.euronews.com/2020/10/24/erdogan-advised-to-macron-mental-health-check-karabak       
4-    خبرگزاری یورونیوز. 4 آبان 1399. به آدرس:                                          https://per.euronews.com/2020/10/25/france-turkey-tension-erdogan-again-calls-macron-to-make-mental-health-examined
5-    خبرگزاری یورونیوز. 4 آبان 1399. به آدرس:                                                                        https://per.euronews.com/2021/01/16/dear-tayyip-macron-and-erdogan-write-to-ease-tensions
6-    خبرگزاری دانشجویان ایران- ایسنا. 10 اردیبهشت 1399، به آدرس:                                                                     https://www.isna.ir/news/99021007425