مجمع دیپلماسی آنتالیا: بازنویسی دیپلماسی در عصر نگرانی

نویسنده: دکتر مراد یشیلتاش

دیپلماسی ایرانی: در شرایطی که نظام بین‌الملل با آزمون سختی روبه‌ رو شده است، و در حالی که دیپلماسی تنها به‌ عنوان اتلاف وقت تلقی می‌شود و در زمانی که قربانی نمی‌ تواند از خود در برابر متجاوز دفاع کند و  به دست آوردن سلاح‌های بیش تر در دستور کار قرار گرفته، نیاز به «بازاندیشی در دیپلماسی» هرگز به این اندازه احساس نشده است. دومین دوره مجمع دیپلماسی آنتالیا در سال جاری درست در چنین دوره ای برگزار شد.

همه بحث هایی که با موضوع اصلی «بازنویسی دیپلماسی» همخوانی دارند بدون استثنا به میل همگان هستند. اما درعین حال می توان شاهد نگرانی های مختلف بود. عبور سریع از سوالات کوچک به سوالات بزرگ مرکز ثقل صحبت ها و گفت وگوها در هر گوشه و کنار مجمع بود. در همین زمینه، مجمع دیپلماسی آنتالیا با زمان بندی جالبی نسبت به موضوعات جهانی همراه شده است.

گفتمان مشترک: دعوت به اصلاحات در نظام بین الملل

این امر که سیاست جهانی دیگر متحول شده و نظام بین‌الملل کنونی چارچوبی مناسب برای آن در مقطع کنونی نیست، مهم‌ترین موضوعی بود که در مجمع مطرح شد. این مبحث اصلی مجمع دیپلماسی بود که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در سخنرانی افتتاحیه خود به شدت بر آن تمرکز کرد. رئیس جمهور اردوغان برای مدتی طولانی خواهان اصلاحات در نظام بین‌الملل بوده است. این سیاست که با شعار «جهان بزرگ تر از پنج [عضو دائم شورای امنیت] است» نیز نشان دهنده وحدت گفتمانی حاضر است که اکنون توسط کشورهای بیش تری هم به زبان آورده می شود.

همزمان با اشغال اوکراین توسط روسیه، جهان متوجه این موضوع شده است که چنین اصلاحاتی دیگر نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است. چرا که به نظر می رسد سازمان ملل قادر به  پیشگیری از بحران ها و محافظت از کشورهای قربانی علیه کشورهای متجاوز آن طور که باید باشد، نیست. بدتر از آن، وضعیت ثبات و صلح بین الملل موضوعی است که در شورای امنیت بی حرکت مانده است. سازمان ملل که اصولا باید در مرکز نظام بین الملل باشد، به یک بازیگر بی ربط در حاشیه آن تبدیل شده است. مجمع دیپلماسی آنتالیا مملو از سخنرانی هایی بود که به طور مکرر در این راستا انجام می شدند. گفتمان تقریبا مشترک از کشورهای اروپایی گرفته تا کشورهای آفریقایی که اجرای اصلاحات برای غلبه بر مشکلات سیستمی را ممکن می سازد.

ضرورت بازنویسی کدهای دیپلماسی 

دوم اینکه مفاهیم موجود برای درک دوره ای که در حال گذر از آن هستیم کافی نیستند. دو دلیل اصلی برای این موضوع وجود دارد. اول این که تقریبا همه مفاهیم ساختاری روابط بین الملل بحث برانگیز هستند. کنفرانس مطبوعاتی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در حاشیه مجمع که گفته بود «روسیه به اوکراین حمله نکرده. روسیه آغازگر جنگ نبوده» تبلور این وضعیت مبهم از مفاهیم است. جنگ عادلانه، امنیت، دموکراسی، نظم لیبرال، نظم بین الملل و بسیاری از مفاهیم دیگر یا مورد مناقشه هستند و یا مورد سوء استفاده دولت ها و سایر بازیگران قرار می گیرند. به این ترتیب، سوالاتی مانند «چه کسی قربانی و چه کسی متجاوز است؟» و یا سوالاتی اساسی همچون اینکه حق با چه کسی است و چه کسی ظالم است به طور کامل معنای خود را از دست می دهند.

بعد دوم مشکلات مفهومی ما را مجموعه های مفهومی تشکیل می دهند که این هم مرتبط با  دوره ای هستند که در حال عبور از آن هستیم. بسیاری از مفاهیم مختلف مانند جنگ نیابتی، جنگ ترکیبی، اتحاد، ابهام، جنگ اطلاعاتی، تبلیغات سیاسی و پسا-حقیقت از جمله مفاهیمی هستند که مکررا به عنوان مفاهیمی که سیاست بین‌الملل امروزی را از دوره های دیگر متمایز می کنند مورد استفاده قرار می‌گیرند. در این مرحله، نیاز به بازنویسی کدهای دیپلماسی سنتی خود را نشان می دهد. مجمع دیپلماسی آنتالیا در این زمینه مبنای جالبی را ارائه کرده است. بازیگران عرصه دیپلماسی، فرآیندهای دیپلماسی، ابزارهای دیپلماسی و اهداف دیپلماسی نیاز به باز تعریف دارند.

از دولت گرفته تا جامعه و حتی فرد، از وزرای خارجه تا بازیگران متعدد، از مذاکره تا فناوری، از تسهیل تا میانجیگری، از دیپلماسی حرفه ای تا دیپلماسی مسیر دوم، و مهم تر از همه، از «نزاکت سیاسی» تا یک پیشگیری واقعی، دیپلماسی باید شکل دهنده ماهیت دیپلماسی واقعی باشد. تنها راه دور شدن از تسلیم کردن جهان به مسائل صرفا نظامی و ماهیت آنارشیک سیاست قدرت های بزرگ، بازنویسی مجدد کدهای دیپلماسی در این رابطه است. درست مانند بسیاری از تلاش ها و بحث های پرسش برانگیز مختلف که در مجمع دیپلماسی آنتالیا انجام شد.

مجمع دیپلماسی آنتالیا ابعاد محلی و جهانی را در یک جا جمع می کند

سوم، مسئله چند فرهنگی است. بین تنزل دیپلماسی از بعد جهانی به بعد محلی و انتقال زبان محلی به زبان جهانی، شرایط به نفع بعد جهانی پیش می رود. یکی از ماموریت های مهم مجمع دیپلماسی آنتالیا در رابطه نزدیک با این موضوع و دارا بودن این پتانسیل است که بتواند یک بستر مناسب برای بحث و گفتگو ارائه دهد که ابعاد جهانی و محلی، بسیار توسعه یافته و توسعه نیافته، شرق و غرب، شمال و جنوب را گرد هم آورد. نشان دادن اینکه می توان به جای قرار گرفتن زیر چتر زبان غالب ژئوپلیتیکی و حمایت جهانی که امروزه به آن عادت کرده ایم، یک زبان ژئوپلیتیک دموکراتیک ایجاد کرد، پتانسیل مجمع را در این زمینه به نمایش می گذارد. انعکاس این رنگ و تنوع شرکت کنندگان باید از این پس جزو مهمترین اولویت های مجمع دیپلماسی باشد.

چهارمین و آخرین نکته این است که حالت مضظرب و نگران تبدیل به نوعی روحیه غالب شده است. به نظر می رسید که بسیاری از بحث ها در مجمع دیپلماسی منعکس کننده این روحیه است. همه گیری کووید باعث ریشه گرفتن چنین روحیه نگران و مضطرب از آینده شده است. احتمالا تهاجم روسیه به اوکراین و تماشای آن از سوی نهادهای بین المللی باعث تکرار این حالت اضطراب خواهد شد. این وضعیت دیگر از حالت فردی یا اجتماعی - جامعه شناختی به یک دغدغه ژئوپلیتیکی و جهانی تبدیل شده است. این حالت اضطراب را می شد در گفتگو با دانشجویانی که در میان شرکت کنندگان بودند به وضوح مشاهده کرد.

برای تحکیم نقش فعال سیاست خارجی ترکیه که در دوره اخیر شاهد آن بوده ایم، نیاز شدیدی به بستری مانند این مجمع دیپلماسی وجود داشت. در دورانی که همه شروع به دنبال کردن مسائل بزرگ می کنند، دوباره متوجه شدیم که چرا چنین بسترهایی یک ضرورت هستند. 
با تشکر فراوان از کسانی که برای برگزاری آن کمک کردند.

* مجمع دیپلماسی آنتالیا شرکت کنندگانی از ۷۵ کشور جهان از جمله ۱۷ رئیس دولت و ۸۰ وزیر را گرد هم آورد.

منبع: آنادولو آژانسی (ترکیه) / ترجمه: علی مفتح