مناقشه قره باغ و تاثیر آن بر امنیت ملی ایران

نویسنده: پارسا جعفری، کارشناس روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: اصولاً منازعات و درگیری ها در هر نقطه ای که از جهان رخ دهند، عواقب و پیامدهای گسترده ای را به همراه دارند. شاید یکی از مهمترین پیامدهای منازعات و تداوم آن، ایجاد بی ثباتی در منطقه مورد منازعه و چه بسا فراتر از آن باشد. پیامد دیگری که مترتب بر منازعات است، شکل گیری  ائتلاف ها و اتحادهای متقارن و بعضا متعارض و به تبع آن ایجاد فضای روانی عدم اعتماد و اطمینان به نیات و رفتار بازیگران ذینع در بحران است. با عنایت به اینکه جهت گیری سیاست خارجی کشورها در برخورد با پدیده بحران بر اساس منافع ملی شکل می گیرد، طبیعی است که تقابل و تعارض موضع گیری ها، متاثر از پیگیری اهداف و منافع متعارض است. از این رو چنین رویکردهای متعارضی نه تنها روند حل بحران را مشکل می کند، بلکه زمینه مساعدی را برای تداوم و حتی تسری آن به خارج از منطقه مورد مناقشه، فراهم می آورد.

نظر به اینکه کشمکش و درگیری جمهوری های آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره باغ در مرزهای شمال غربی ایران قرار گرفته، بدیهی است تداوم و تشدید بحران، امنیت ملی و منطقه ای ما را مستقیما تحت الشعاع خود قرار می دهد. اصابت برخی از خمپاره ها و موشک های طرفین به اشتباه در خاک ایران خود گویای این مطلب است که نشان دهد تا چه اندازه خطرات این جنگ به ایران نزدیک است. شاید دیگر کشورها تمایل داشته باشند تا آذربایجان و ارمنستان را به عنوان واسطه های اختلافات خود در این جنگ تبدیل کنند، اما برای جمهوری اسلامی ایران این درگیری یک تهدید بالقوه امنیتی و اقتصادی و حتی قومی به حساب می آید. از این رو موضع گیری ایران در مناقشه قره باغ، به جهت تداخل و تلاقی منافع اقتصادی و اهداف امنیتی از حساسیت شدیدی برخوردار است. چراکه منافع اقتصادی ایران با وجود آرامش و ثبات در مرزهای شمالی تامین می شود و در واقع نیازمندآن است. از طرفی دیگر اهداف امنیتی آن ایجاب می کند برای مصون ماندن از تهدیدات احتمالی، در منطقه مورد مناقشه، صلح و آرامش برقرار باشد. برقراری صلح و ثبات، علاوه بر جلوگیری از طرح اندیشه های افراطی تهدید کننده تمامیت ارضی و امنیت ملی ایران، مانع از موفقیت سیاست های سایر دول رقیب در منطقه نیز می شود. از این رو منافع بلند مدت ایران ایجاب می کند که موضع گیری هایش را بر مبنای رفع تنش از منطقه تنظیم کند و ضمن درخواست برای رفع اشغال و حفظ تمامیت ارضی همسایگان، اشغالگری جدید را برنتابد. براین اساس برای رهایی از تهدیدات امنیتی و تحقق منافع اقتصادی، سیاستگذاری ایران مستلزم ظرافت خاصی برای دستیابی به هر دو هدف مزبور است. بدیهی است که منافع امنیتی و منافع اقتصادی ایران در منطقه قفقاز تحت الشعاع بحران قره باغ قرار گرفته است و نتیجتا نوع موضع گیری ایران در قبال بحران قره باغ، علاوه بر اینکه تاثیر مستقیم بر سطح روابط با جمهوری های آذربایجان  و ارمنستان دارد، بر فرآیند تداوم کشمکش و یا نحوه اختتام بحران نیز تاثیرگذار است.

از این رو این نکته به ویژه برای جمهوری اسلامی ایران ضروری است که درگیر یک جنگ ناخواسته ای که قدرت های فرامنطقه ای در آن تأثیر تعیین کننده ای دارند، نشود. بنابراین فوق العاده مهم است که با اتخاذ موازنه متقارن، نقش میانجی را ایفا کند. به گونه ای که از یک سو تجاوز ارامنه به خاک آذربایجان را به صراحت محکوم کرده و از طرفی هم تأکید بر حفظ تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان و هم تأکید بر حفظ حقوق اقلیت ارامنه که در قره باغ زندگی می کنند، داشته باشد. در چنین فضایی ایران می تواند نقش میانجی فعال را ایفا کند و در راستای کمک به تثبیت صلح و امنیت در مرزهای شمال غربی خود گام بر دارد. در غیر این صورت و با تصاعد بحران در منطقه قره باغ، ایران با یک مشکل اساسی در مرزهای خود مواجه خواهد شد. درک تهدید ایران از روند این درگیری به دیگر متغیرهای مهم منطقه چون احساس آسیب پذیری ایران در برابر آمریکا و اسرائیل با توجه به سابقه چندین دهه همکاری های باکو با دو کشور مذکور را افزایش می دهد. بنابراین ادامه این درگیری ها می تواند آذربایجان را بیش از پیش به آمریکا و اسرائیل برای دریافت کمک های نظامی و اطلاعاتی وابسته کند و بالطبع آنها نیز می توانند امتیازات بیشتری از آذربایجان برای ایجاد پایگاه های نظامی و امنیتی در این کشور دریافت کنند و راه ارتباطی ایران و روسیه را قطع کنند. با توجه به این شرایط باید توقع داشت ایران بیش از دیگر کشورها نگران خطرات تداوم جنگ قره باغ باشد و تلاش کند تا با میانجی گری فعال طرفین را در راستای یک راه حل باثبات به میز مذاکره تشویق کند. راه حلی که بر پایه این توازن باشد که جمهوری آذربایجان تمامیت ارضی اش را حفظ کرده و قره باغ در درون این جمهوری باقی بماند و از سوی دیگر آزادی ها و حقوق ارامنه قره باغ محترم شمرده شود. اگر چنین طرحی مورد توافق قرار بگیرد مشکلات ارمنستان و آذربایجان هم حل خواهد شد. این موازنه زمانی می تواند به سمت صلح و ثبات در حرکت باشد که به ایران، روسیه و ترکیه به عنوان کشورهای همجوار بتوانند با تشکیل کارگروه مشترک (یعنی ایران، ترکیه و روسیه + ارمنستان و آذربایجان) بر سر این مسائل به توافق برسند.