خیز تحریم ها برای صنعت پتروشیمی

دیپلماسی ایرانی – دولتمردان آمریکا بار‌ها در مصاحبه‌های خود اعلام کردند به دنبال تشدید تحریم‌ها علیه ایران هستند. پس از آن که کاخ سفید ذیل تحریم های ثانویه و نیز عدم تمدید معافیت های تحریمی فروش و صادرات نفت ایران توشط هشت کشور، عملاً باعث محدود شدن فروش نفت خام ایران شد و در ادامه نیز شیوع بیماری کرونا در بیش از ۷ ماه گذشته بر محدود کردن هر چه بیشتر این فروش، هم با اثر گذاری بر کاهش شدید بهای نفت خام در بازارهای جهانی و هم کاهش تقاضا برای خرید نفت خام تاثیر داشت، به گونه ای که طبق برخی اخبارها میزان فروش نفت ایران به رقمی پایین تر از ۳۰۰ هزار بشکه رسیده است. اگر چه برخی آمارها حکایت از ارقام پاسن تری هم می دهد. حالا ذیل این نکات پرسش بسیاری این است که هدف بعدی تحریم‌های آمریکا، کدام صنعت ایران است؟ در این راستا و با بررسی چند دوره از تحریم های اخیر وزارت امور خارجه و وزارت خزانه داری امریکا شواهد و سوابق نشان می‌دهد احتمالاً تحریم‌ها علیه صنعت پتروشیمی ایران تشدید شو؛ صنعتی که در شرایط حساس کنونی یک صنعت کارآمد و استراتژیک است و به دلیل تأثیری که در اقتصاد و افزایش درآمدهای ارزی کشور دارد از اهمیت بالایی برخوردار است. دیپلماسی ایرانی برای بررسی بیشتر این پرسش که آیا صنعت پتروشیمی کشور به مانند صنعت نفت تحریم پذیر است یا خیر، گفت وگویی را با حسن مرادی، استاد حقوق انرژی دانشگاه تهران ترتیب داده است که در ادامه می خوانید:

وزارت خزانه‌داری آمریکا روز پنجشنبه هفته گذشته ۶ شرکت را به دلیل آنچه همکاری با شرکت پتروشیمی تریلاینس در ایران، امارات متحده عربی، و چین و نقض تحریم‌های ایران خوانده، به فهرست تحریم‌های خود اضافه شدند که شامل شرکت پتروشیمی زاگرس در ایران، پتروتک اف‌زی‌ای در امارات متحده عربی، شرکت انرژی تریو در امارات متحده عربی، شرکت فناوری ژینگو در چین، شرکت چینی انرژی دایناپکس در هنگ‌کنگ، و شرکت چینی دینرین در هنگ‌کنگ شرکت‌هایی هستند که توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا تحریم شدند. به موازات آن وزارت امور خارجه ایالات متحده نیز با انتشار بیانیه‌ای از تحریم ۵ نهاد به دلیل خرید و انتقال نفت از ایران خبر داد؛ تحریم های که شرکت پالایش آبادان در ایران، شرکت کشتیرانی ژیهانگ در چین، شرکت «نیو فار لجیستیکز» با مسئولیت محدود، شرکت کشتیرانی انرژی «سینو»، و شرکت معاملات پتروشیمی کمترانس در امارات متحده عربی، و سه تن از مدیران ارشد این نهادها را در بر می گیرد. این در حالی است که وزارت امور خارجه آمریکا در بیانیه 18 مارس/28 اسفند 98 از تحریم ۹ نهاد در آفریقای‌جنوبی، هنگ‌کنگ، چین و نیز سه فرد ایرانی به دلیل انجام مبادلات مالی قابل توجه در زمینه خرید، اکتساب، فروش، صادرات و بازاریابی محصولات پتروشیمی ایران خبر داد که این تحریم های جدید شامل شرکت SPI International Proprietary Limited در آفریقای جنوبی، شرکت های Mcfly Plastic Hk Ltd، شرکت کشتیرانی Sea Charming و Saturn Oasis Co مستقر در هنگ کنگ، شرکت های چینی Dalian Golden Sun Import & Export Co. Ltd. ،Tianyi International (Dalian) Co. Ltd ، شرکت کشتیرانی Aoxing Ship Management (Shanghai) Ltd، شرکتهای Main Street ۱۰۹۵ در آفریقای جنوبی و شرکت ایرانی Armed Forces Social Security Investment Company هستند. دولت آمریکا همچنین سه فرد را به نام های محمد حسن طلوعی، مدیرعامل شرکت Armed Forces Social Security Investment Company، حسین توکلی، مدیر SPI International Proprietary Limited و رضا عبادزاده سمنانی، مدیر  شرکت Main Street ۱۰۹۵ را تحریم کرده است. البته ۱۴ ژوئن سال گذشته/ ۲۴ خردادماه ۱۳۹۸هم دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا طی بیانیه ای تحریم‌های جدیدی را علیه اقتصاد ایران اعمال کرد که مهمترین آن تحریم شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس و  ۳۹ شرکت وابسته به صنایع پتروشیمی ایران است که تحریم شدند. این دفتر در بیانیه خود رسما اعلام کرد که شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس با سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران ارتباط دارد و به تنهایی نیمی از صادرات پتروشیمی ایران را عهده‌دار است که مورد تحریم قرار گرفت. آیا در این شرایط دولت نیم نگاهی به درآمدهای حوزه پتروشیمی دارد خیز تحریم ها برای صنعت پتروشیمی می تواند چالشی افزون بر چالش های دیگر برای درآمدهای کشور در این حوزه (پتروشیمی و صنایع تبدیلی) باشد؟ آیا اساسا صنعت پتروشیمی کشور ذیل اقتضائات خاص خود به مانند صنعت نفت تحریم پذیر است؟ 

همانگونه که به درستی اشاره کردید اساساً اقتضائات تولید صادرات و فروش صنایع پتروشیمی متفاوت است صنعت نفت کشور است. چرا که شدت گستردگی و تنوع محصولات پتروشیمی کشور به قدری زیاد است که اساساً مسئله تحریم کل صنعت پتروشیمی ایران غیر ممکن است. زیرا زنجیره تولید و گستردگی محصولات و مشتریان ایران سبب می شود عملاً پیگیری و کنترل آن توسط آمریکا بسیار سخت باشد. پتروشیمی حداقل ۳۵۰ نوع محصول با صدها خریدار به ده‌ها مقصد صادراتی دارد و به همین دلیل انعطاف‌پذیری‌اش بالاست، به‌عبارتی صنعت پتروشیمی شرایط مختلفی در حمل زمینی و دریایی دارد و تنوع محصول و مشتری نمی‌گذارد این صنعت تحریم‌پذیر باشد. از طرف دیگر پتروشیمی همچون نفت مبادی مشخص صادراتی و نفتکش‌های عظیم قابل ردیابی ندارد. با این وصف به هر میزان که ما به سمت تحقق هر چه بیشتر صنایع تبدیلی پیش رویم و بتوانیم محصولات اولیه را به محصولات نهایی متنوع تبدیل کنیم، میزان آسیب پذیری صنایع پتروشیمی از تحریم های ایالات متحده آمریکا کاهش پیدا خواهد کرد، ضمن آنکه درآمدهای ارزی کشور نیز رشد چشمگیری پیدا خواهد کرد. در این رابطه ایران می‌تواند با تکیه بر صادرات محصولات پلیمری از طریق زمینی آسیب تحریم‌های پتروشیمی را به حداقل برساند. بنابراین ما هیچ راهی جز پیگیری صنایع تبدیلی و افزایش محصولات متنوع با ارزش افزوده بیشتر نداریم. البته اگر چه از نظر ما پتروشیمی صنعتی تحریم‌پذیر نیست و تاب‌آوری بالایی دارد، اما باید خودمان را برای هر اتفاق و شرایطی آماده کنیم. به هر حال تلاش کاخ سفید برای از بین بردن درآمدهای کشور جدی است. ولی در عین حال طی اخباری که منشتر شده کشور توانسته در یکی دو سال اخیر با همکاری هلدینگ‌های صادراتی، کارگروه تحریم را تشکیل دهد تا با استفاده از تجارب گذشته روش های بهتری برای تقابل با تحریم و دور زدن آنها پیدا کرده و در دستور کار قرار دهد. پیرو این نکته در تحریم‌های گذشته، ایران از قابلیت کشورهای همسایه و بازار این کشورها برای صادرات محصولات پتروشیمی استفاده کرده و می تواند از این فرصت بهره ببرد. کما این که بازار عراق و افغانستان همواره برای صنعت پتروشمی کشور یک فرصت بوده است.

اما جناب مرادی علیرغم مواضع دلگرم کننده شما به نظر می‌رسد که خیز جدی ایالات متحده آمریکا برای تحریم صنعت پتروشیمی می تواند نگرانی هایی برای کاهش درآمدهای کشور ایجاد کند، خصوصاً که ما بیش از هفته ماه است که با شرایط کرونایی دست و پنجه نرم می‌کنیم و همین مسئله نیز با افت شدید درآمدهای دولت و تحقق بودجه کشور در سال جاری شده است؛ سالی که اتفاقاً به واسطه افزایش هزینه‌های مقابله با کرونا به خصوص در حوزه بهداشت و درمان، کشور بیش از گذشته به درآمدهای صنعت نفت و پتروشیمی نیاز دارد. اینها علاوه بر تبعات منفی شیوع کرونا بر اشتغال و کسب و کارها است که خود بار اضافه بودجه ای روی دست دولتی ها در همین مدت گذاشته است. از طرف دیگر به نظر می‌رسد مسئله جاسوسی تحریمی به ویژه در حوزه پتروشیمی بسیار جدی است. ما در خرداد ماه سال ۹۸ شاهد تحریم «هلدینگ خلیج‌فارس» که بزرگترین هلدینگ صادراتی صنعت نفت پتروشیمی کشور است، بودیم. آیا مجموعه این نکات و شدت گرفتن تحریم های نقطه‌زن می تواند صنعت پتروشیمی از رمق بیندازد؟

بگذارید از نکته آخر شما شروع کنم. کسی منکر وجود جاسوس های تحریمی در کشور نیست. به هر حال این جاسوس‌ها وظیفه‌شان دادن اطلاعات دقیق به کاخ سفید است تا مشخص شود چه شرکت‌هایی محصولات پتروشیمی ایران را خریداری می‌کنند و چه کشورهایی به دنبال تعامل با صنعت پتروشیمی ما است. ولی تقاضا برای محصولات پتروشیمی ایران بیشتر از تولید و عرضه کشور است. ذیل همین واقعیت شرکت‌های تولیدکننده محصولات نهایی به دنبال خرید محصولات پتروشیمی حتی به صورت خام هستند. مضافا باید گفت که تحریم صنعت پتروشیمی ایران تازگی ندارد و بین سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ نیز این صنعت مورد تحریم‌های ظالمانه واقع شده است. اولین تحریم صادرات محصولات پتروشیمی مربوط به تحریم شورای امنیت سازمان ملل بود که طی قطعنامه ۱۹۲۹ در تاریخ ۱۹ خرداد ماه سال ۱۳۸۹ صورت گرفت و پس از آن به ترتیب در ۳۰ آبان ماه سال ۱۳۹۰ توسط رئیس جمهور وقت آمریکا تشدید شد. در این رابطه باراک اوباما، رئیس جمهوری پیشن آمریکا رسما قانون منع ارائه کالا، خدمات، فناوری و یا حمایت از ایران را که باعث گسترش تولید صنایع پتروشیمی می‌شود، امضا کرد. اما موضوع تحریم‌های پتروشیمی به اینجا ختم نشد و در چهارم فروردین ماه سال ۱۳۹۱ منع فروش تجهیزات و تکنولوژی به ایران توسط اتحادیه اروپا تشدید و در هشتم مرداد ماه سال ۱۳۹۱ تحریم نهاد‌های مالی و فردی مرتبط با خرید محصولات پتروشیمی به آن اضافه شد. همچنین تحریم‌های پتروشیمی در تاریخ‌های سی ام آذر ماه سال ۱۳۹۱ و سیزدهم خرداد ماه سال ۱۳۹۲ تشدید شد تا جایی که صادرات محصولات پتروشیمی و نقل و انتقالات مالی را با دشواری مواجه کرد. پس این تحریم ها تازگی ندارد. حتی  در تحریم‌های اخیر آمریکا علیه ایران که قرار بود در ۱۸۰ روز پس از خروج آمریکا از برجام (۱۳ آبان ۱۳۹۷) اجرایی شود، نشانه هایی دال بر تحریم محصولات پتروشیمی نیز دیده می‌شود. در بخشی از این تحریم‌ها آمده است: «تحریم مربوط به معامله با شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی نفتکش ایران، شرکت بازرگانی نفت ایران (نیکو) از جمله خریداری نفت، محصولات نفتی یا محصولات پتروشیمی از ایران است». پس علیرغم تمام تلاش های آمریکا و به اصطلاح خیز تحریم های وزارت خزانه داری و وزارت امور خارجه این کشور و نیز تحرکات جاسوسانشان هیچ کشوری نمی تواند جای ایران را در این بازار بگیرد. در همین شرایط کشور تا سال ۱۴۰۰، حدود ۱۸ طرح پتروشیمی را به بهره‌برداری می‌رساند که این واقعیت، نشان دهنده بی تأثیر بودن تحریم‌های آمریکا بر صنعت پتروشیمی است.

بگذارید تا بحث در خصوص طرح های پتروشیمی و مجتمع های تولیدی در این حوزه  است این سوال هم پرسیده شود که در کل صنعت پتروشمی در سه هاب تولیدی شامل «هاب ماهشهر» که قدیمی‌ترین هاب تولیدی پتروشیمی کشور از دهه ۵۰ است و ۲۰ مجتمع را در بر می گیرد، «هاب عسلویه» با ۱۶ مجتمع تولیدی و در نهایت «هاب سایر مناطق کشور» که مشتمل بر ۱۹ مجتمع تولیدی است علیرغم محصولات و هلدینگ های صادراتی، هم با چالش نقل و انتقال ارز دست و پنجه نرم می کند و هم با تحریم های مربوط به خوراک مایع مواجه است که مانع از تکمیل زنجیره ارزش این صنعت و بروز چالش عدم صادرات ال پی جی در شرایط حساس کنونی شده است. تحلیل شما در این رابطه چیست؟

همان گونه که گفتم تعداد مقاصد صادراتی صنعت پتروشیمی بسیار بالا است. اکنون چیزی بیش از ۳۰ کشور از جمله  آسیا و اروپا مقصد صادرات صنایع پتروشیمی کشور هستند. این کشورها و چند صد هزار مشتری در تمام نقاط دنیا به تاب‌آوری صنعت پتروشیمی ایران در فروش محصولات کمک خواهند کرد. از طرف دیگر ما در همان سه هابی که اشاره کردید به منظور توسعه صنعت پتروشیمی با ۱۰۳ طرح مواجه هستیم که می تواند ظرفیت تولید را بالاتر ببرد. با همان به کارگیری ۱۸ طرح تا سال ۱۴۰۰ که قبل تر ذکر کردم ظرفیت اسمی صنعت پتروشیمی به ۹۴ میلیون تن خواهد رسید. یعنی تا افق ۱۴۰۰ظرفیت محصول قابل فروش پتروشمیی به ۵۱ میلیون تن افزایش پیدا خواهد کرد و به تبع آن درآمد کشور حاصل از فروش این صنعت به ۲۵ میلیارد دلار خواهد رسید. لذا واقعیت آن است اکنون که بحث تحریم پتروشیمی مطرح شده، ما می‌توانیم به دلیل گریدهای بالا، تحریم‌ها را بی‌اثر کنیم و حتی با تخفیف، محصولات خود را به فروش برسانیم. البته در راستا نکته شما من هم معتقدم که یکی از مشکلات بخش پتروشیمی در دوران تحریم موضوع نقل و انتقالات ارزی است. هرچند که در دورانی که برجام در حوزه اقتصادی پابرجا بود نیز نقل و انتقالات از طریق بانک ها انجام نمی شد و مشکلاتی در این زمینه برای صنعت پتروشیمی وجود داشت که بارها مسئولان انجمن صنفی کارفرمایان پتروشیمی نسبت به این موضوع گله کرده بودند ولی قطعا در شرایط کنونی که دوباره صنعت پتروشیمی ایران دچار تحریم شده، شرایط سخت تر از گذشته است. در سایه همین نکته اکنون هزینه نقل و انتقالات مالی افزایش چشمگیری پیدا کرده است. اما باز با این وضع نباید نگران ورود منابع ارزی حاصل از فروش صنایع پتروشیمی به کشور بود چرا که حجم ارز پتروشیمی به مراتب کمتر از ارز حاصل از صادرات نفت خام و گاز است.

ولی ایالات متحده با این چند دور تحریم‌ها برنامه جدی برای به زمین زدن صنعت پتروشیمی دارند که با نزدیک تر شدن به زمان انتخابات ریاست جمهوری آمریکا دور این تحریم ها بیشتر و پررنگ تر خواهد شد. تازه اگر ترامپ در دوره بعدی رئیس جمهوری نشود که در آن صورت وضعیت به مراتب بدتر از اکنون خواهد بود. در حالی که طرح های توسعه تولید پتروشیمی کشور که شما به آن اشاره داشتید، آن هم با وضع بودجه کنونی دولت در حال حاضر کمکی به تقابل با تحریم ها نمی کند. در همین راستا  تمامی موارد از ۱۰۳ طرح توسعه صنعت پتروشیمی مد نظرتان  پیشرفتی زیر ۵۰ درصد و حتی کمتر از آن دارند. ضمن این که محصولات پتروشیمی تولید داخل بر خلاف باور شما چندان خاص نیستند و به همین دلیل احتمال تحریم شدن آن‌ها بالاست. مضافا آن که رقیب اصلی پتروشیمی ایران، شرکت سابیک عربستان است که هم اکنون میزان تولیدات آن فراتر از تولیدات صنعت پتروشیمی  کشور است و در بازار‌هایی که ما حضور داریم مانند بازار چین و ترکیه، به شدت پا به پای ما در حال حرکت است و حتی در مواردی با شیوه هایی، چون دامپینگ یا تحویل کالا با سرعت و سهولت و یا نرخ شکنی به دنبال کسب سهم ما در این بازارهاست و در نتیجه، همین شرایط امکان تحریم صنعت پتروشیمی ایران را افزایش داده است. با این تفاسیر شما کماکان معتقدید وضعیت صنعت پتروشیمی کشور در برابر تحریم ها خوب است و این صنعت توان تاب آوری بالایی در برابر تحریم های نقطه زن امریکا دارد؟

حتی اگر ابن نکات شما را هم بپذیریم اتفاقا از نگاه من موضوع تحریم صنعت پتروشیمی ایران در عین اینکه یک تهدید جدی می‌تواند برای کشور باشد، می‌تواند فرصت فوق العاده ای را در اختیار صنعت پتروشیمی و علی الخصوص صنایع پایین دستی پتروشیمی قرار دهد. پیرو نگرانی و معضلی که در سوالتان بر آن تاکید مجدد داشتید متاسفانه در حال حاضر صنایع پایین دستی پتروشیمی ما به جهت ناتوانی در تأمین مواد اولیه خود یا با ظرفیت‌های خالی مواجهند، یا تعطیل هستند و یا در حالت نیمه تعطیل به سر می‌برند. لذا اگر ما بتوانیم مواد اولیه را به صنایع پایین دستی برسانیم دیگر تحریم‌های آمریکا کارساز نخواهد بود و به عبارت بهتر تحریم‌های صنعت پتروشیمی توسط آمریکایی‌ها را دور خواهیم زد. به جهت اینکه کشور‌های همسایه ما به شدت به محصولات پایین دستی پتروشیمی نیازمند هستند، بنابراین صادرات این محصولات به کشور‌های همسایه از دسترس تحریم‌های آمریکا خارج خواهد بود. نکته مهم در این میان این است که باید دولتمردان ما از هم اکنون برای تشدید تحریم‌ها علیه صنعت پتروشیمی ما برنامه ریزی داشته باشند که تشکیل کارگروه تحریم با همکاری هلدینگ‌های صادراتی یکی از مهمترین اقدامت لازمه است.