دومینوی کرونا و تحولات ژئوپلیتیک!

صابر گل‌عنبری، کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل

دیپلماسی ایرانی - همه چیز رنگ و بوی کرونا به خود گرفته است. یک دشمن ناشناخته و نامرئی چنان به جان بشریت افتاده است که فعلا یک میلیارد نفر را در خانه حبس کرده و بیش از 20 هزار قربانی گرفته و بیش از 450 هزار نفر را به خود مبتلا کرده است. همه در جهان دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش هستند که چه زمانی این ویروس رخت بر می‌بندد و زندگی‌ها عادی می‌شود؟ هول یافتن پاسخ خیلی‌ها را به پیگیری لحظه به لحظه اخبار مربوط به تلاش‌ها برای کشف داروی کرونا واداشته است. این وسط هم بازار شایعات و اخبار فیک بسیار داغ است. هنوز هیچ کشوری داروی ضد کرونا نساخته و گفته می‌شود این کار دوره بالینی، نه چند روز و چند هفته بلکه چند ماهه دارد. برخی هم می‌گویند اساسا ویروس ها درمان قطعی ندارند و اگر بود که آنفلوانزا سالانه این اندازه در جهان کشته نمی‌گرفت. 

عده‌ای معتقدند که این ویروس زمانی رخت بر می‌بندد که بیشتر ساکنان زمین به آن مبتلا شوند. اجماع جهانی بر دوری‌گزینی فیزیکی و قرنطینه کامل برای مهار و نابودی کروناست. وزارت بهداشت ایران هم که اول قرنطینه را سنتی و غیر علمی می‌دانست، بعد از یک ماه  درجهت اعمال آن حرکت می‌کند؛ اما چه دیرهنگام. 

به هر حال، کرونا روزی خواهد رفت، اما پرسش کانونی‌تر درباره جهان پساکروناست.به نظرم این سخن آنگلا مرکل را که کرونا بزرگ‌ترین چالش آلمان بعد از جنگ جهانی دوم است، باید بر کل جهان تعمیم داد. جهانیان از پایان این جنگ تا به حال با چنین بحرانی مواجه نبودند. بعید است که مقصود مرکل صرفا چالشی بهداشتی و پزشکی باشد، بلکه سخنان او معطوف به تبعات اقتصادی و سیاسی سهمگین کروناست. هنوز برآوردی کلی از میزان زیان‌های اقتصادی آن در سطح جهان نیست، اما صرفا دربخش گردشگری، بر اساس گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری بیش از 2 هزار میلیارد دلار خسارت بر جای گذاشته و حدود 75 میلیون نفر در سطح جهان شغل خود را از دست خواهند داد. این تنها یک بخش اقتصادی است و خود نشان می‌دهد که کرونا چه بلایی بر سر اقتصاد جهان آورده و خواهد آورد. 

اما تداوم کرونا تا چند ماه دیگر به احتمال زیاد جهان را دستخوش تحولات ژئواستراتژیک و ژئوپولیتیک ژرفی می‌کند و نظم جهانی شکل گرفته پس از جنگ جهانی دوم را دستخوش تحول می‌کند. آنچه این روزها در جریان است، شباهت زیادی با دومینویی دارد که به جنگ جهانی دوم منتهی شد. نخستین مهره این دومینو 24 اکتبر 1929 در آمریکا بر زمین افتاد. روزی که به پنجشنبه سیاه معروف است و اقتصاد آمریکا در مسیر فروپاشی قرار گرفت و سال‌ها تداوم داشت. در این روز، بورس وال استریت به دلایل متعدد با عرضه بی‌سابقه سهام و تقاضای پایین وارد فاز سقوط شد و پس از آن سقوط تاریخی بازار مالی آمریکا ظرف پنج روز را  به دنبال داشت و 29 اکتبر یعنی سه شنبه سیاه رقم خورد.

سقوط بورس آمریکا ورشکستگی بانک‌ها را به دنبال داشت و متعاقب آن نیز تجارت جهانی به نصف رسید و کارخانه‌ها در جهان به ویژه در اروپا از حرکت باز ایستادند و بزرگ‌ترین بحران اقتصادی قرن بیستم تحت عنوان "رکود بزرگ" رقم خورد. فرانکلین روزولت در سال 1933 با اجرای اصلاحاتی اقتصادی توانست مهار "رکود بزرگ" را در آمریکا کلید بزند. اما این بحران همچنان در جهان و اروپا تداوم داشت تا منجر به شکل‌گیری چند رژیم دیکتاتوری از جمله نازیسم در آلمان و فاشیسم در ایتالیا شد که مسبب جنگ جهانی دوم شدند. ادولف هیتلر و بنیتو موسیلینی با وعده پایان دادن به این بحران اقتصادی به قدرت رسیدند. پس از این جنگ هم نظم دیگری در جهان برقرار شد. 

امروز نیز بحران مالی و اقتصادی ناشی از کرونا دومینوی مشابهی را به حرکت در آورده است که می‌رود تحولات سهمگینی را به دنبال داشته باشد، با این تفاوت که بحران مالی کنونی بسیار سنگین‌تر از بحران "رکود بزرگ" است. 

کرونا زمانی بر جهان سایه افکنده که شاهد رشد راستگرایی، پوپولویسم و نژادپرستی در سطح جهان در چند سال اخیر بوده و از این رو در سایه ناتوانی کشورها در مواجهه با این بحران احتمالا کرونا موقعیت این جریان‌ها را تقویت کند. در واقع، این جریان‌ها و کرونا دو روی یک سکه بوده و همین سیاست دوری‌گزینی که کرونا همگان را در  سطح جهان مجبور به آن کرده و کشورها را به بستن مرزها به روی هم واداشته است، همان چیزی است که تندروها در جهان به شکل دیگری پیگیری می‌کنند. 

برونداد جهانی تحولات احتمالی داخلی کشورها بر اثر کرونا ممکن است تغییراتی در معادلات و سیاست بین‌الملل و چه بسا جابجایی در مرکز ثقل قدرت جهانی باشد. خاورمیانه و شمال آفریقا با این اوضاع شکننده در خیلی از کشورها و سطح بالای نارضایتی عمومی در آن‌ها بیشتر از دیگر مناطق جهان آبستن تحولاتی سترگ‌تر خواهد بود. البته آنچه درباره جهان پساکرونا گفته شد معطوف به تداوم کرونا با این شدت و حدت تا چند ماه دیگر است