دستیابی به یک توافق هسته ای جدید امکان پذیر است؟ (بخش سوم)

نویسندگان: صنم وکیلی و نیل کویلیام

دیپلماسی ایرانی: هدف از برجام افزایش بازه زمانی امکان دستیابی ایران به سلاح هسته ای از چند ماه به یک سال، و محدودسازی مسیر آن به سمت تولید سلاح های هسته ای بود. توافق نهایی که در 20 ژوئیه 2015 با صدور قطعنامه 2231 به تایید شورای امنیت سازمان ملل متحد رسید، محدودیت هایی را بر برنامه های غنی سازی ایران و رئاکتور آب سنگین این کشور اعمال می کرد. برجام همچنین تدابیری در رابطه با نظارت پیشرفته را شامل می شد که به منظور شناسایی تلاش های احتمالی ایران برای ساخت سلاح هسته ای در تاسیسات اعلام شده یا پنهانی طراحی شده بودند.

برجام ایران را به کاهش شمار سانتریفیوژهای فعال در تاسیسات نطنز از 19 هزار به 5060 موظف کرد. این محدودیت ها در سال 2025 خاتمه خواهند یافت. غنی سازی اورانیوم در تاسیسات فردو نیز برای 15 سال ممنوع شد و تدابیر کاهش شمار سانتریفیوژهای فعال در این تاسیسات سبب شد که تنها 1044 سانتریفیوژ در این تاسیسات عملیاتی باشند. به علاوه، تنها با فعالیت های تحقیقات و توسعه در فردو موافقت شده است. ایران همچنین با متعهد شدن به پروتکل الحاقی و توافقنامه ضمانت های جامع، با دسترسی کامل آژانس و نظارت آن بر تاسیسات هسته ای موافقت کرده است. ایران برای رسیدگی و پاسخ دادن به سوالات درباره ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته ای خود نیز «نقشه راه شفاف سازی مسائل حائز اهمیت حال و گذشته» را با آژانس بین المللی انرژی اتمی امضا کرد. اگرچه بسیاری از منتقدان برجام بر این باور بودند که به مساله ابعاد نظامی احتمالی به درستی رسیدگی نشده است، اما مذاکره کنندگان به این نتیجه رسیدند که ممانت از برنامه تسلیحاتی آتی از حل مسائل مربوط به گذشته اهمیت بیشتری دارد.

ایران روز 16 ژانویه 2016 که به «روز اجرا» نیز مشهور است، ایران که عمل به مفاد برجام را آغاز کرده بود، از عمل به تعهدات خود خبر داد. این مساله امکان لغو تحریم های هسته ای اعمالی علیه ایران و مستقر شدن بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی را فراهم آورد. ایران به عنوان بخشی از توافق در صدد طراحی مجدد رئاکتور اراک برآمد تا مانع از تولید پلوتونیم سطح تولید تسلیحاتی شود. ایران همچنین با صادرات سوخت سایر رئاکتورهایش موافقت کرد.

آژانس بین المللی انرژی اتمی به عنوان مسئول نظارت بر اقدام ایران مطابق تعهدات برجامی تعیین شد و این کار را از طریق فناوری های تایید آغاز کرد. یکی از جنبه های مهم مناسبات نظارتی این است که ایران با عمل به پروتکل الحاقی موافقت کرده است؛ بدین ترتیب، ایران باید به بازرسان آژانس اجازه دهد از هر سایت هسته ای که درباره آن شک و تردید دارند، دیدن کنند. اجرای پروتکل الحاقی باید در سال 2023 مجددا به تصویب مجلس ایران برسد. تا زمان تصویب مجلس، برجام به مقامات ایران 24 روز از زمان درخواست بازدید از سایت ها تا فراهم آوری دسترسی بازرسان وقت داده است. اگر ایران از عمل به این روند خودداری کند، پرونده به کمیسیون مشترک برجام ارجاع داده خواهد شد و این کمیسیون درباره قدم های بعدی گفت و گو و تصمیم گیری خواهد کرد. از جمله این تصمیمات می تواند ارجاع ایران به شورای امنیت و اعمال مجدد تحریم های هسته ای باشد.

به رغم همه این شیوه های تایید و نظارت، منتقدان توافق در کنگره ایالات متحده و در برخی کشورهای نزدیک به آن در منطقه دولت اوباما را به چالش کشیدند. منتقادان آمریکایی روی محدودیت های زمانی تعیین شده در توافق، تاریخ انقضای زودهنگام آن و محدودیت رژیم بازرسی آژانس تمرکز داشتند. اسرائیل و عربستان سعودی هم از توافق و به ویژه از عدم رسیدگی آن به برنامه موشک های بالستیک ایران یا حمایت های آن از گروه های منطقه ای از جمله جهاد اسلامی فلسطینی، حماس، حزب الله لبنان، حشدالشعبی در عراق و حوثی ها در یمن که همگی درجات مختلفی از حمایت های مالی و نظامی ایران را دریافت می کردند، ناراضی بودند.

مخالفان توافق در کنگره ایالات متحده باراک اوباما را از اعطای وضعیت معاهده به برجام بازداشتند؛ دولت اوباما برای تصویب برجام به عنوان معاهده به اکثریت دو سومی سنا نیاز داشت. کنگره در سال 2015 به منظور آنکه دولت اوباما را مسئول عمل ایران به تعهدات هسته ای بخواند، قانون بازنگری توافقنامه هسته ای ایران را تصویب کرد. طبق این قانون لازم بود رئیس جمهوری هر سه ماه تعهد ایران به برجام را تایید کند و همین مساله بود که نهایتا توافق را در برابر فشارهای سیاسی داخلی در ایالات متحده آسیب پذیر کرد. منتقدان برجام به بهانه تراشی های خود در دولت ترامپ ادامه دادند.

سیاستمداران محافظه کار در ایران نیز از برجام ناراضی بودند. اگرچه آنها به دلیل حمایت علی خامنه ای، رهبر معظم ایران، از مذاکرات از ابراز نارضایتی خودداری کرده بودند، پس از حصول توافق مخالفت های خود را علنی کردند. محافظه کاران که نگران بودند توافق به مداخله بیشتر ایالات متحده در امور ایران بینجامد، این مساله را مطرح کردند که توافق تمامیت ارضی و استقلال ایران را زیر سوال برده است؛ اما به رغم همه این انتقادها، توافق مورد تایید مجلس قرار گرفت و رهبر ایران هم محتاطانه آن را تایید کرد. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: چتم هاوس / مترجم: طلا تسلیمی