تاثیر آزاد سازی نرخ بنزین در تقابل با تحریم ها

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی - بنابر اطلاعیه شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی، از ساعت صفر روز 24 ماه آبان سهمیه بندی بنزین برای تمام وسایل نقلیه بنزین سوز آغاز شد. بر این اساس، قیمت بنزین سهمیه‌ای 1500 تومان و بنزین آزاد 3000 تومان شد. اما این آزاد سازی نرخ بنزین چه تاثیری در تقابل با تحریم ها دارد؟‌ دیپلماسی ایرانی برای بررسی این مهم، گفت وگویی را با سید محمد علی خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک و مدیر امور بین الملل شرکت ملی نفت ترتیب داده است که در ادامه می خوانید:

بنابر اطلاعیه شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی، از ساعت صفر روز 24 ماه آبان سهمیه بندی بنزین برای تمام وسایل نقلیه بنزین سوز آغاز شد. بر این اساس، قیمت بنزین سهمیه‌ای 1500 تومان و بنزین آزاد 3000 تومان شد. اساسا آزاد سازی نرخ بنزین و دو نرخی کرد آن چه تاثیری در تقابل با تحریم ها دارد؟

پیش از پرداختن به این مسئله باید عنوان کرد که منظور از آزادسازی نرخ بنزین چیست و یا این که چه قیمتی را باید آزادسازی نرخ بنزین قلمداد ‌کنیم. اگر نرخ بنزین در داخل به قیمت های جهانی و بین المللی نزدیک شود، باید آن را باید آزادسازی نرخ بنزین دانست یا اینکه اگر نرخ بنزین در داخل کشور به قیمت حوزه خلیج فارس برسد می توان آن را آزادسازی نامید یا باید نرخ داخلی را در مقایسه با قیمت حامل‌های انرژی در همسایگان خود بررسی کرد یا اینکه اگر بنزین به نرخ تمام شده تولید در داخل به فروش برسد، آن را آزاد سازی می‌دانیم؟ بنابراین هر کدام از این چهارچوب ها می‌تواند الگویی متفاوتی برای قیمت گذاری نرخ بنزین در داخل کشور شکل می دهد. لذا باید دید که قیمت هایی نظیر 3 هزار تومان در کدام قالب قیمت گذاری قرار دارد تا بتوان تحلیل درستی در رابطه با آزادسازی نرخ بنزین داشت.
نکته دومی که باید به آن اشاره کرد ناظر بر این واقعیت است که ما پیش از این هم این مسیر را طی کرده بودیم و این طی مسیر هم به درستی صورت گرفته بود. من به شخصه در آن زمان مسئولیت بازاریابی و صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی را برعهده داشتم و در جریان امور بودم که ما در آن زمان چه حجم عظیمی از واردات بنزین به داخل کشور داشتیم. واقعاً آن سال ها واردات بنزین به داخل از توان اسکله ها، بنادر و خطوط لوله انتقال فرآورده های نفتی خارج شده بود. بنابراین در آن زمان دولت با رایزنی، برنامه‌ریزی و طراحی خود به این نتیجه رسید که باید با یک طراحی دقیق مانع از واردات بی رویه حامل‌های انرژی به داخل کشور شود تا بتواند از دیگر تبعات منفی واردات سوخت جلوگیری کند که در نهایت مسئله هدفمند کردن یارانه‌ها و آزادسازی نرخ حامل‌های انرژی و دو نرخی کردن آن مطرح و اجرایی شد. 
پیرو این نکته اگر آن برنامه از طریق دولت یازدهم و دوازدهم کماکان اجرایی می‌شد ما اکنون با برخی شک های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و دیگر تبعات آزادسازی نرخ بنزین روبه رو نبودیم. متاسفانه مشکلی که در ساختار سیاسی ما وجود دارد این است که برخی از طرح های راهبردی و مهم در یک دولت در دولت بعدی یا اجرایی نمی شود، یا بد اجرایی می شود یا نیمه کاره و به صورت ناقص اجرا می شود و یا اینکه در دولت دیگر رها می شود. مثال آن هم همین طرح کارت های سوخت بود که یک سیستم مدیریتی درست تولید و مصرف سوخت را در داخل کشور شکل داد. به هر حال با این سیستم دولت توانسته بود یک سهمیه مشخص و معینی به خودروها بدهد. این سیستم در طول چند سالی که اجرا شد توانست آثار مثبتی را هم به جای بگذارد و جلوی واردات بی رویه سوخت را به داخل کشور بگیرد. یعنی آن سیستم توانست مصرف بنزین در داخل کشور را روی عدد ۶۰ میلیون لیتر نگه دارد، اما متاسفانه اکنون مصرف بنزین در داخل به ۱۰۰ میلیون لیتر رسیده است.
در کنار آن مسئله آلودگی هوا و تبعات منفی مصرف بالای سوخت بر محیط زیست را هم نباید فراموش کرد. ما اکنون در فصل سرما به سر می بریم و مسئله آلودگی روز به روز بیشتر در زندگی کلان شهرها خود را نشان می دهد. لذا اگر در طول سال های اجرای هدفمندسازی یارانه ها و طرح کارت های سوخت دولت نظارت بیشتری می کرد، اکنون ما به یک تجربه موفق رسیده بودیم و موجب می شد فرهنگ استفاده از وسایل نقلیه عمومی نهادینه تر شود و گام جدی و بلندی در کاهش آلودگی هوا برداشته می شد.
مضافاً اینکه اکنون شرایط دولت برای واردات بی رویه بنزین هم نمی تواند ادامه پیدا کند. به هر حال اکنون کشور در تحریم به سر می برد و پتانسیل تولید داخلی بنزین هم محدود است. نمی توان به صرف اینکه ما اکنون توانستیم در حدود مصرف داخلی دست به تولید بنزین بزنیم و تقریبا خود کفا شویم، آن را ملاک عمل قرار داده و از هدفمندکردن نرخ بنزین ها دوری گزینیم. اگر همین شیوه در فروش بنزین با قیمت پایین ادامه پیدا می کرد، مطمئن باشید دولت در آینده دیگر نمی توانست پاسخگوی نیازهای داخلی برای مصرف بنزین باشد. از طرف دیگر یقیناً مسئله فروش نرخ پایین بنزین در داخل کشور و اختلاف فاحش قیمتی آن با همسایگان باعث رونق بیش از پیش قاچاق سوخت در داخل کشور شده است که ضربه مهلکی به صنعت نفت و فرآورده‌های نفتی، آن هم در شرایط تحریمی کنونی دارد. چون در طول این چند سالی که مسئله کارت های سوخت از دستور کار دولت خارج شده بود، ایران به بهشت قاچاقچیان سوخت تبدیل شد. ضمن اینکه این مسئله  قاچاق سوخت وجدان کاری، اشتغال و زحمات و دستاورد دست اندرکاران صنعت نفت را از بین می برد. بنابراین تمام این مسائل نشان می‌دهد که در طول چند سال گذشته اشتباهات فاحش راهبردی با حذف طرح کارت‌های سوخت صورت گرفته است. از طرف دیگر این شرایط برای کشور قابل ادامه نیست. باید طرح آزادسازی نرخ بنزین پیشتر از اینها انجام می شد. 

با توجه به نکات شما باید نرخ سوخت در چه قالب و متد نرخ گذاری قرار گیرد تا بتوان آن را نرخ درستی برای شرایط کنونی کشور در نظر گرفت؟

یقینا رساندن نرخ بنزین به قیمت‌های بین‌المللی، آن هم در شرایط تحریم اقتصادی که فشارهای جدی بر وضعیت معیشتی مردم ایجاد کرده است، نمی تواند در دستور کار قرار گیرد. چون جامع توان خرید سوخت با چنین قیمتی نظیر 5 یا 6 هزار تومان را در کوتاه مدت ندارد. مضافا آثار تورمی چنینی قیمت های بر اقتصاد و معیشت کشور به شدت وحشتناک خواهد بود. به خصوص آنکه آثار تورمی بیشتر بر قشر ضعیف جامعه است و قدرت خرید آنها را به شدت کم می کند. لذا منطقی این است که ما باید یک سیستمی را در قیمت گذاری بنزین طراحی کنیم که برای افراد چارچوب درستی از مصرف سوخت را تبیین کند. یعنی برای کسانی که مصرف بی رویه بنزین دارند، نه بنزین 3 هزار تومان، بلکه قیمت بنزین را باید تا ۶ هزار تومان هم بالا برد تا بتوان بخش مرفه و داراء در کشور که بیشتر از سهمیه خود مصرف می کنند و اغلب با وسایل نقلیه شخصی هم تردد دارند از جیب خود هزینه ترددشان را بپردازند، نه از جیب دیگر قشرهای عمدتا ضعیف جامعه.

به سوال ابتدایی بازگردیم. اساسا آزاد سازی نرخ بنزین و دو نرخی کردن آن چه تاثیری در تقابل با تحریم ها دارد؟

ببینید زمانی که مسئله ساخت پالایشگاه ستاره خلیج فارس مطرح شد، بیشتر نگاه بر این بود که آن را به یک ظرفیت برای صادرات بنزین بدل کنیم. چون در شرایط تحریمی، بستر برای فروش نفت خام به شدت دشوار خواهد شد. چرا که فروش نفت خام قابل ردیابی و شناسایی است، اما صادرات فرآورده های نفتی به دشواری فروش نفت خام نیست. بنابراین اگر ما بتوانیم بنزین تولیدی در پالایشگاه ستاره خلیج فارس را صادر کنیم، پتانسیل دولت برای تقابل با فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم های آمریکا بالا خواهد رفت، چون دست دولت برای افزایش منابع ارزی بازتر خواهد شد. لذا چنانچه دولت همان طرح خود را برای قیمت‌گذاری پایین بنزین در نظر می‌گرفت، قطعاً در آینده ای نزدیک تمام پتانسیل پالایشگاه ستاره خلیج فارس باید برای مصرف داخلی به کار گرفته می شد. پس اگر ما در کنار بحث تحریم فروش نفت خام، صادرات فرآورده نفتی هم نداشته باشیم واقعا درآمد دولت در بخش فروش نفت به مشکل جدی بر می خورد. بنابراین با طرح احیای کارت های سوخت باید به سمت منطقی کردن مصرف در داخل کشور و کاهش مصرف پیش رویم تا بتوان این فرآورده های نفتی را بیشتر صادر کرد و درآمدها ارزی بیشتری نصیب کشور شود. چون یقیناً فروش بنزین می تواند منبع درآمد خوبی برای کشور باشد. اگر ما بنزین را، چه در بورس و چه در بنادر خود تزریق کنیم در کوتاه ترین زمان و با بیشترین سود به فروش خواهد رسید، اما نفت خام چنین شرایطی را ندارد. 
لذا احیای طرح کارت‌های سوخت می‌تواند مانع از مصرف بی رویه بنزین شود. از طرف دیگر دست دولت برای افزایش درآمدهای ارزی باز خواهد شد. مضافا جلوی قاچاق سوخت را خواهد گرفت. بنابراین در کل این فواید می تواند پتانسیل کشور را در برابر تحریم‌ها، به‌خصوص تحریم‌های صنعت نفت افزایش دهد. افزون بر آن با ان طرح ما مردم را هم عادت می‌دهیم که اگر بخواهند بیش از سهمیه خود مصرف کنند باید هزینه آن را از جیب خود بپردازند. این مسئله می‌تواند یک فرهنگ درست مصرف سوخت را در داخل کشور نهادینه کند؛ این نمی شود که یک عده بخواهند از جیب مردم دست به مصرف بی رویه بنزین بزنند. 

اگرچه اکنون بنزین آزاد نرخ‌گذاری شده است، اما به نظر شما در مقام قیاس با دیگر همسایگان این طرح می‌تواند آثار مثبت خود را نشان دهد؟

ما باید به صورت دقیق به مسئله نگاه کنیم. یعنی باید ببینیم این سوال شما کدام یک از کشورهای همسایه را در نظر دارد. به هر حال جمهوری اسلامی ایران دارای ۱۵ همسایه است که هر کدام از آنها یک نرخ را برای حامل‌های انرژی و بنزین در نظر دارند. شرایط ترکیه که مانند کشورهای اروپایی یکی از گران ترین نرخ ها را برای بنزین وجود دارد به شدت متفاوت از ایران است. لذا یقیناً این شرایط و این قیمت های بنزین در ترکیه نمی‌تواند در داخل اجرایی شود. در کنار آن قیمت های همسایگانی مانند پاکستان و افغانستان هم نمی تواند در داخل مد نظر قرار گیرد. نرخ های سوخت در کشورهای عربی و یا نرخ های آسیایی، بازار سنگاپور و دیگر نقاط هم شرایط خاص خود را می‌طلبد. بنابراین قیمت گذاری بنزین در داخل باید با شرایط اقتصادی، معیشتی و آثار تورمی انجام شود. چون آزادسازی نرخ بنزین کلمه کلی و مبهم است. زمانی که می خواهید این طرح را اجرایی کنید باید دید که با کدام شرایط و با چه توانی می خواهید این طرح را در داخل اجرایی کنید تا بتوانیم نتیجه و آثار مثبتی را برای داخل رقم بزنیم. چون اگر این طرح علیرغم آثار مثبتش، درست اجرایی نشود، مشکلات جدی را در داخل صورت می دهد؛ اگر نرخ های پایین باشد، کماکان شرایط قبلی حاکم است؛ اگر نرخ ها هم بالا باشد آثار تورمی آن بر قشرهای ضعیف جامعه مشکلاتی را به همراه خواهد داشت. در کنار آن ما در زمان اجرایی شدن طرح هدفمندسازی یارانه ها قیمت خلیج فارس مبنای نرخ گذاری در داخل قرار دادیم. پس اگر این طرح در دولت و مجلس با همان دستور کار گذشته باشد کماکان به همان نرخ نگاه دارد.

طرح آزادسازی نرخ بنزین چه آثار مثبتی بر صنعت نفت کشور دارد؟

باز تکرار می کنم اگر ما در کشور این طرح را اجرایی نمی‌کردیم مطمئن باشید در آینده کوتاه باید به فکر تخصیص منابع برای ساخت پالایشگاه های دیگری نظیر پالایشگاه ستاره خلیج فارس می‌بودیم و یا اینکه باید دولت به فکر تامین بودجه برای واردات بیشتر سوخت می بود. لذا مسئله فراتر از صنعت نفت است و به یک ابرچالش کلی بدل می شد. پس مسئله نباید به صنعت نفت محدود شود. صنعت نفت یک صنعت زیر نظر دولت و مجلس است؛ اگر به آن بودجه لازم تخصیص شود به دنبال ساخت پالایشگاه و یا خرید فراورده های نفتی خواهد رفت؛ اگر هم بودجه ای نباشد که هیچ کاری انجام نمی دهد. بنابراین نگاه تنها نباید به صنعت نفت محدود شود. ما چرا باید هنوز مسئله خام فروشی را در دستور کار صنعت نفت کشور داشته باشیم که با کوچکترین تحریم عملاً هم صنعت نفت و هم اقتصاد کشور قفل می شود. ما باید بتوانیم با توقف مصرف بی‌رویه به فکر صادرات فراورده‌های نفتی باشیم. یقینا با این نگاه جایگاه صنعت نفت کشور در جهان ارتقا پیدا خواهد کرد. چون فروش فراورده‌های نفتی، تکنولوژی، دانش و توان صنعت نفت را بیش از پیش افزایش پیدا خواهد داد. پس ما باید به سمت تولید محصولاتی با ارزش افزوده بیشتر برویم.