هیات پارلمانی ایرانی برای شرکت در صد و چهلمین اجلاس بین المجالس (IPU) به قطر می رود

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی – سال ۱۳۹۷ از نگاه بسیاری از کارشناسان امر، سالی بسیار سخت و پر تلاطم برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بوده است؛ به گونه ای که تاثیرات آن بر دیگر حوزه ها مانند اقتصاد و معیشتت هم هویداست. دیپلماسی ایرانی برای بررسی عملکرد دستگاه سیاست خارجی در سال گذشته و ارزیابی کارنامه وزیر امور خارجه، گفت و گویی را با محمد جواد جمالی نوبندگانی، دبیر کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی صورت داده است که در ادامه از نظر می‌گذرانید:

در راستای ارزیابی کارنامه وزارت امور خارجه و شخص وزیر در سال 97 برخی بر این باورند که به دلیل فشارهای ایالات متحده آمریکا بعد از خروج از توافق هسته ای، تهران ناگزیر از افزایش میزان تلاش های دیپلماتیک خود با محوریت کشورهای اروپایی بوده است و به موازات آن باز هم مناسبات منطقه با همسایگان در حاشیه قرار گرفت. برخی هم معتقدند که ظریف به سان سال های گذشته تلاشی برای مناسبات منطقه ای نداشته است، ارزیابی شما در این رابطه چیست؟

نکته مهمی که در پاسخ به این سوال باید به آن اشاره کرد این است که سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، یک سیاست خارجی راهبردی، جامع و کاملی که نگاه جدی به همه مناطق و بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای دارد. در این راستا وزارت امور خارجه نیز باید به گونه ای عمل کند که هر کدام از مناسبات فدای دیگری شود، همان گونه که ما در خصوص مناسبات منطقه‌ای و ارتباط با همسایگان خود، به خصوص کشوری مانند عراق باید برنامه های جدی را در دستور کار داشته باشیم تا بتوان از این ارتباطات به منظور تقابل و دور زدن تحریم ها استفاده کرد و در کنار آن به واسطه شرایط و اقتضائات منطقه خاورمیانه از پتانسیل همراهی و حمایت آنان استفاده برد، باید در خصوص مناسبات خود با برخی از کشورها مانند کشورهای اروپایی نیز راهکارهای اساسی داشته باشیم. توازن در سیاست خارجی اکنون یک اصل اساسی است. لذا نباید هیچ کدام از این مناسبات به واسطه آن دیگری در حاشیه قرار بگیرد.
چنان که شما اشاره داشتید در اردیبهشت سال گذشته با خروج دونالد ترامپ، جمهوری اسلامی ایران و به خصوص وزارت امورخارجه سعی کرد با ارتباطات بیشتر با سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و انگلستان در کنار چین و روسیه، شرایط را برای عدم همراهی این بازیگران با سیاست های دونالد ترامپ فراهم کند. از این رو قدری مناسبات منطقه ای در سایه قرار گرفت. اما به نظر من سفر پنج روزه محمد جواد ظریف به عراق در سال گذشته و بعد از آن سفر آقای روحانی به این کشور، اگر چه کمی دیر هنگام بود، اما با روی کار آمدن دولت جدید و بازیگران تازه نفسی چون برهم صالح و عادل عبدالمهدی سبب شد تا شرایط برای افزایش دستاوردهای این سفر پررنگ‌تر شود. اکنون مسئله پیگیری قرارداد الجزایر برای لایروبی شط العرب، همچنین اتصال خط آهن مرزی شلمچه به بصره از دیگر دستاوردهایی بود که یقینا می‌تواند به مناسبات تجاری دو طرف کمک کند. مضافا رایگان شدن روادید دو کشور می تواند به عنوان کاتالیزوری در این خصوص عمل کند. از طرف دیگر یقیناً کشوری مانند عراق یکی از مهم ترین بازیگران محور مقاومت است که برای پیشبرد و حفظ دستاوردهای دیپلماتیک ما در منطقه بسیار حائز اهمیت است. در کنار آن امنیت عراق و دیگر همسایگان به معنای امنیت جمهوری اسلامی ایران است. با این تفاسیر و در سایه عملکرد دستگاه سیاست خارجی در سال گذشته می توان گفت وزیر امور خارجه در سال ۹۷ توانسته است متناسب با شرایط یک موازنه نسبی را حال با شدت ضعف در مناسبات منطقه ای و اروپایی شکل دهد. این را هم باید در نظر داشت که سال گذشته سال بسیار پر تلاطمی برای دیپلماسی و سیاست خارجی ایران بود.

در سایه نکاتی که شما به آن اشاره داشتید مناسبات عربی وزارت امور خارجه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

ابتدا به ساکن باید عنوان کنم که هیچ گاه در راهبرد و استراتژی جمهوری اسلامی ایران مسئله تنش با هیچ کشوری وجود ندارد. اگر اکنون شما شاهد مناسبات تنش آلود برخی کشورهای عربی به نمایندگی عربستان سعودی با جمهوری اسلامی ایران هستید، یقین بدانید که پایه گذار و بنیان گذار این تنش ها خود کشورهای عربی بودند. اگر شما به همین اقدامات و رفتارهای ریاض در ۱۰ سال گذشته نگاه کنید و کارنامه این کشور را در خصوص رفتار آنها با ایران ارزیابی کنید، می‌بینید که تهران جزء احترام متقابل و شرایط برای کاهش تنش کاری صورت نداده است. 
از طرف دیگر اکنون با روی کار آمدن خاندان سلمان و همچنین ولیعهدی شخصی چون محمد بن سلمان که هماهنگی بسیار جدی و همسویی پررنگی با شخص افراطی مانند دونالد ترامپ در ایالات متحده آمریکا و بنیامین نتانیاهو در اسرائیل دارد، هیچ گاه ریاض تخواهد توانست از خود استقلال رویه ای نشان دهد. حتی اگر جمهوری اسلامی ایران به دنبال کاهش تنش و ایجاد مناسبات با این کشورها باشد، ریاض، ابوظبی و قاهره نمی توانند به صورت مستقل در این خصوص تصمیم بگیرند. یعنی تا زمانی که صهیونیست‌ها و ترامپ چراغ سبز به این کشورها نشان ندهند، آنها نمی‌توانند اختیار عمل داشته باشند. شما در همین یک سال گذشته شاهدید که سران و مقامات آمریکایی چه توهین هایی را به سران و مقامات عربستان سعودی عنوان داشتند. آنها را به عنوان گاو شیرده معرفی کردند و یا بارها به منت حمایت نظامی و امنیتی خود را بر سر سعودی‌ها کوبیدند و در این راستا مکررا عنوان داشتند که اگر آمریکایی‌ها نبودند اکنون شما باید به زبان فارسی تکلم می کردید. ولی در تقابل با تمام این توهین‌ها و تحقیرها، عربستان سعودی نمی خواهد و یا بهتر بگویم نمی‌تواند واکنشی از خود نشان دهد. پس اختیار عملی از جانب ریاض وجودن ندارد. پس باید پذیرفت که اکنون واقعیات میدانی نشان از این دارد مناسبات ایران با برخی از کشورهای عربی، به خصوص کشورهای حاشیه خلیج فارس در یک وضعیت بسیار پر تنشی قرار دارد. لذا وزارت امور خارجه در این وضعیت نمی‌تواند کاری از پیش ببرد. 

اما باید تمام این بار را بر دوش وزارت امور خارجه انداخت. شما به عنوان دبیرکل هیئت اجرایی بین‌المجالس جمهوری اسلامی ایران در خصوص دیپلماسی پارلمانی چه اقداماتی را صورت داده اید؟

یقیناً مسئله دیپلماسی تنها در وزارت امور خارجه خلاصه نمی‌شود و دیگر نهادها و ارگان ها نیز باید به این وزارت خانه در تحقق منافع ملی کمک کنند؛ اگرچه متولی اصلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، وزارت امور خارجه است. در این رابطه همان گونه که شما اشاره داشتید من هم به عنوان دبیرکل هیات اجرایی بین‌المجالس جمهوری اسلامی ایران ۱۵ فروردین ماه سال جاری در صدر هیاتی احتمالا با حضور آقای دکتر لاریجانی، رئیس محترم مجلس شورای اسلامی عازم کشور قطر خواهیم بود تا بتوان با شرکت در صد و چهلمین اجلاس بین المجالس (IPU)از ظرفیت های دوجانبه تهران - دوحه و دیگر مدعوین و اعضاء استفاده کرد. البته در کنار آن یقینا مسائل دیگری که در سال گذشته روی داد نشان از این داد که دیگر دستگاه ها هم پای کار بودند. نهادهای امنیتی و نظامی ما توافقات خوبی را با پاکستان داشتند که در سایه مشکلاتی که سال گذشته شکل گرفت می تواند دستاوردهای مهمی در مقوله دیپلماسی امنیتی – نظامی قلمداد شود. همچنین فعالیت شورای عالی امنیت ملی کشور در خصوص حل مشکلات امنیتی افغانستان در بستر مذاکره با گروه طالبان که البته با اطلاع و چراغ سبز دولت کابل صورت گرفته است، از دیگر فعالیت‌هایی بود که در سال گذشته انجام گرفت.

 با توجه به نکاتی که شما اشاره داشتید برخی بر این باورند که از پتانسیل برخی کشورهای عربی مانند عراق، قطر، کویت و عمان می توان برای تعدیل مناسبات عربی و میانجیگری استفاده کرد؟

اگر چه اکنون برخی کشورهای عربی مانند عمان، کویت و قطر مناسبات بهتری را با جمهوری اسلامی ایران از خود نشان داده‌اند و به واسطه برخی اختلافات قومی، مرزی و یا رقابت های اقتصادی و تجاری درون عربی سعی کرده اند موازنه قوایی را با جمهوری اسلامی ایران هم صورت دهند، اما یقینا اگر به ریشه همه این بازیگران نگاه کنیم همگی از یک فرهنگ عربی سرچشمه می گیرند. لذا مسئله مناسبات ایران با این کشورهای عربی در اولویت‌های بعدی آنان است. با این وجود من هم معتقدم باید از این ظرفیت ها نهایت استفاده را برد و شرایط را برای حفو و حتی افزایش مناسبات، به خصوص در حوزه تجاری و اقتصادی با این کشورها شکل داد.

در کنار این نکات برخی از منتقدین دستگاه سیاست خارجی معتقدند که سال گذشته وزیر امور خارجه با برخی از مواضع خود حاشیه هایی را برای کشور ایجاد کردند؛ مواضعی مانند این که اگر به ایران حمله نظامی و اتمی شود همه توان نظامی ما از بین خواهد رفت و یا مسئله پولشویی که توسط همکاران شما در مجلس شورای اسلامی تا مرحله جمع آوری برای استیضاح وزیر پیش رفت و همچنین استعفای اخیر ایشان. شما به عنوان دبیر کمیسیونی که نظارت جدی و مستقیم بر اقدامات و مواضع دستگاه سیاست خارجی و شخص وزیر دارید در رابطه با این دست مواضع و انتقادات مخالفین عملکرد دستگاه سیاست خارجی کشور و  آقای ظریف چه تحلیلی دارید؟ 

بگذارید بند یک به یک در خصوص نکاتی که اشاره داشتید پیش رویم. ابتدا در خصوص مسئله سخنان محمدجواد ظریف که عنوان داشته بودند اگر به کشور حمله نظامی و اتمی شکل گیرد تمام زیرساخت‌های نظامی ما از بین رود در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی از وی در این رابطه سوال شد و ایشان عنوان داشتند که سخنان وی کامل نبوده است و ابتدا و انتهای جمله حذف شده است. در این باره زمانی که متن کامل سخنان آقای ظریف پخش شد، حتی فرمانده سپاه نیز از کسانی که این دست اقدامات و حاشیه‌ها را برای وزیر امور خارجه به وجود آوردند به شدت انتقاد کرد. در خصوص مسئله پولشویی نیز باید اعتراف داشت به هر حال کشور ما که مسیر عبور مواد مخدر از همسایگان شرقی به اروپاست یقیناً قاچاقچیان و دلال های مواد مخدر سودهای کلانی تا سقف ۲۰ میلیارد دلار را به جیب می‌زنند و این طبق آمار رسمی خود دولت است. یقیناً در این شرایط مسئله پولشویی امری بدیهی است و نمی‌توان آن را کتمان کرد؛ یا زمانی که برخی از بانک‌های ما وام های کلان را در قالب همین پولشویی به برخی از افراد اعطا می کنند، نمی توانیم مسئله پولشویی در کشور را رد و یا کتمان کنیم. اما متاسفانه در این میان برخی از دوستان با خلط مبحث مواضع اقای ظریف در آن مصاحبه، سعی کردند مسئله را به گونه ای جلوه دهند که گویا وزیر امور خارجه عنوان کرده است این پولشویی از طرف برخی نهادها و ارگان‌های کشور انجام می گیرد. اما در کنار این مواضع ما شاهد هستیم که آقای ظریف همین سال گذشته در کنفرانس امنیتی مونیخ، مواضعی قاطع، کوبنده و محکم را از خود نشان دادند که حتی در سفر آقای لاریجانی به چین نیز مورد استقبال و تقدیر سران و مقامات پکن قرار گرفت. ما باید این دست از مواضع آقای ظریف را هم در نظر بگیریم.
در رابطه با استعفای آقای ظریف و ارتباط آن با سفر آقای بشار اسد به نظر می رسد با توضیحاتی که آقای واعظی، رئیس دفتر رئیس جمهور و یا شخص وزیر امور خارجه در کمیسیون متبوع و نیز مواضع خود ارائه داشتند نشان از این داشت که مجموعه عوامل مختلف و گوناگونی در این مسئله دخیل بوده است و استعفا تنها ناشی از سفر آقای بشار اسد نبوده است.
اما به هر حال باید پذیرفت که حضور آقای بشار اسد در ایران پیام های بسیار مختلفی را، هم برای کشورهای منطقه و هم برای کشورهای فرامنطقه‌ای داشت. از یک سو ما پیام بسیار مهمی را با این سفر به کشورهای منطقه مخابره کردیم. با این حضور یک پیروزی سیاسی و دیپلماتیک را که از دل نزدیک به هفت سال مبارزه با تروریسم افسارگسیخته ای به نمایندگی داعش سر در آورده است، به همه کشورهای منطقه ای، به خصوص عربستان سعودی ارسال داشتیم. از طرف دیگر با این سفر شکست برنامه ها و طرح های رژیم صهیونیستی و ایالات متحده در منطقه به خوبی نمایان شد؛ آن هم در شرایطی که تل آویو و واشنگتن در این ۷ سال از کوچکترین تلاشی برای سرنگونی دولت بشار اسد دریغ نکردند. زمانی که در چهل سالگی پیروزی انقلاب اسلامی ایران شخص بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه برای عرض تبریک به ایران سفر می کند، نشان از این دارد که دمشق هم به دنبال  ارتباطات تنگاتنگ و عمیقی با تهران است و این به معنای یک "نه" بزرگ از جانب سوریه به کشورهای عربی، صهیونیست ها و آمریکا است که به دنبال ایجاد شکاف میان ایران و سوریه به عنوان دو بازیگر مهم محور مقاومت هستند.