برجام بدون امریکا، شدنی یا ناشدنی؟

نویسنده: بهاره سلطان پور

دیپلماسی ایرانی: بدون آمریکا، برجام شدنی یا نشدنی است؟ این سوال بعد از خروج یک جانبه ترامپ از توافق برجام ذهن بسیاری از سیاستمداران جهان را به خود مشغول کرده است. آیا به راستی برجام بدون حضور آمریکا امکان پذیر است؟ بسیاری از کارشناسان روابط بین الملل بر این باورند که یک عامل مهم که برجام را از دیگر توافق نامه های بین المللی جدا کرده،‌ حضور 5 قدرت جهانی و آمریکا در یک توافق نامه بین المللی است. این در حالی است که آمریکا در طول 4 دهه گذشته بیشترین تنش را با ایران داشته است که هنوز هم ادامه دارد.

ایران و 6 قدرت جهانی در تاریخ 23 تیر 94 توانستند به توافق برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام برسند. توافقی که توانست ایران را از ذیل بند 7 منشور سازمان ملل و صدور قطعنامه ای تازه که دیگر قطعنامه های تحریمی را لغو می کرد، خارج کند. ایران و کشورهای عضو شورای امنیت همگی از نتایج این توافق راضی بودند؛ چرا که هر دو طرف به امتیازات مطلوب خود رسیدند. با این توافق بسیاری از تحریم های بانکی، نفتی، کشتیرانی خودروسازی، بیمه ای و غیره علیه ایران لغو شدند و به دنبال آن تا حدودی وضعیت اقتصادی کشور بهبود یافت. شاید یکی از دلایلی که این توافق امضا شد حضور باراک اوباما و تیم همراه او در آمریکا بود. رئیس جمهوری وقت امریکا گفته بود اگر کنگره با این توافق نامه مخالف کند، رای نمایندگان را وتو خواهد کرد. اوباما به مذاکره با روحانی بسیار خوش بین تر از محمود احمدی نژاد بود شاید دلیل آن به تیم دیپلماسی روحانی باز می گشت که به نظر می رسید مصمم به امر مذاکره است و تسلط بیشتری بر امور دیپلماتیک دارد. اما درست زمانی که سایه تحریم ها از سر شرکت های ایرانی برچیده می شد، ترامپ به عنوان چهل و پنجمین رئیس جمهوری این کشور انتخاب شد. رئیس جمهوری جدید آمریکا در اکثر سخنرانی های خود توافق هسته‌ای ایران را بدترین معامله تاریخ آمریکا توصیف می کرد. توافقی که به اعتقاد ترامپ هیچ سودی برای آمریکا ندارد. سرانجام او در ۱۸ اردیبهشت ۹۷ یعنی حدود ۳ سال بعد از امضای برجام، از این پیمان خارج شد. خروج او را بسیاری از کشورهای اروپایی نادرست ارزیابی کردند، اما اسرائیل و عربستان و برخی دیگر از کشورهایی متحد آمریکا از این اقدام او حمایت کردند. آنها بر این باورند این اقدام ترامپ ممکن است نفوذ و حضور ایران در منطقه را کمتر کند و در مقابل تقویت عربستان و اسرائیل در منطقه را باعث شود. چند روز بعد از خروج امریکا از  توافق، اوضاع اقتصاد ایران تا حدودی به هم خورد و شباهت زیادی به دوران تحریم ها پیدا کرد. قیمت برخی اجناس وارداتی افزایش یافت و ارزش پول ملی سیر نزولی پیدا کرد.

در این دور از تحریم ها دونالد ترامپ روی نفت ایران متمرکز شده و از خریداران نفتی ایران خواسته است تا از خرید نفت ایران خودداری کنند و نفت عربستان و روسیه و تا حدودی خود ایالت متحده را جایگزین آن کنند. اما آیا چنین چیزی شدنی است؟ سید محمد علی خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک و مدیر امور بین الملل شرکت ملی نفت در گفت و گو با دیپلماسی ایرانی می گوید: «ایالات متحده از مدت ها پیش تر و قبل تر از خروج از برجام فشارهای خود را بر کشورها برای عدم خرید نفت از ایران داشته است و کماکان هم ادامه خواهد داد. پس این فشارها چیزی جدیدی نیست.» وی در ادامه می افزاید: «ما با سال 90 و 91 خیلی فاصله داریم. در آن سال ها تنها تحریم آمریکا بر صنعت نفت اعمال نشده بود، بلکه جامعه جهانی و شورای امنیت هم ذیل قطعنامه های خود تمام مراودات ایران از جمله رویه فروش نفت را محدود کرده بودند. لذا از نظر حقوق بین الملل این کشورها حق خرید نفت از ایران را نداشتند. اما امروز شرایط کاملا متفاوت از سال 90 و91 است.»

سه کشور چین، هند و کره جنوبی بیشترین خریدار نفتی ما هستند اما ترامپ از آنها خواسته نفت ایران را نخرند و به جای آن نفت روسیه و عربستان و دیگر کشورها را جایگزین کنند. اگر آنها خواسته ترامپ را عملی نکنند چه بسا مشکلات و فشارهای بسیاری را متحمل شوند. دونالد ترامپ قصد دارد تا تاریخ ۱۳ آبان تمام درآمد نفتی ایران را به صفر برساند. ممکن است این رقم امکان پذیر نباشد اما ممکن است فروش نفت ما به دوران تحریم ها برگردد یا مجبور به ارزان تر فروختن نفت خود به کشورهای خریدار باشیم. ایران تلاش دارد برای حل این مشکل و حفظ برجام از اروپایی ها کمک بگیرد. اما مشخص نیست اروپایی ها تا چه اندازه توان حفظ برجام و کمک به ایران برای استفاده از مزایای اقتصادی برجام را دارند. افشار سلیمانی دیپلمات سابق وزارت امور خارجه، در گفت و گو با خبرنگار دیپلماسی ایرانی در این رابطه می گوید: «باید منتظر ماند و بسته پیشنهادی اروپا را برای حفظ برجام  ملاحظه و ارزیابی کرد.»

وی در ادامه می افزاید: «درشرایط فعلی ترامپ حتی با متحدین آمریکا هم کج رفتاری می کند، هرچند این کج رفتاری ها به نفع ایران است. اما از سوی دیگر این فشارهای آمریکا به اروپا و چین و روسیه می تواند وجه المصالحه قرار گرفتن ایران را هم موجب شود. همه اینها بستگی به میزان مقاومت و برنامه ریزی 4+1 برای حفظ برجام دارد.»

این که برجام بدون آمریکا بتواند به حیات خود ادامه بدهد عمدتا منوط به مقاومت کشورهای اروپایی، چین و روسیه است که هم بتوانند از حیثیت و استقلال خود حفاظت کنند هم برجام و منافع خودشان را حفظ کنند. بدیهی است شرکتها و بانکهای خصوصی که با آمریکا مراودات پر حجمی دارند و در کنترل دولت ها نیستند، درکنار دولت های خود برای حفظ برجام نخواهند ماند، اما آیا شرکت ها و بانک های خصوصی کوچک که مراوده ای با آمریکا ندارند می توانند با برجام همراهی کنند؟ آیا دولتهای آنها حاضر به کمک به آنها خواهند شد؟ آیا ممکن است چین و روسیه و اروپا اختلافات و نگرانی های خود را کنار بگذارند و جبهه ای متحد در برابر آمریکا ایجاد کنند؟ چنین چیزی شدنی است اما احتمال وقوع آن اندک است.

بهترین راهبرد در وضعیت فعلی جذب آمریکا از سوی کشورهای 4+1 به مذاکرات چندجانبه قبل از عملی شدن تحریمهای اعلام شده از سوی آمریکا و بازگشت آمریکا حتی به گونه ای تلویحی به برجام است. اگر کشورهای 4+1 نتوانند در برابر آمریکا ایستادگی کنند یا از طرق دیپلماسی راهی برای خروج از شرایط کنونی نیابند یا نتوانند آمریکا را وادار به ادامه مذاکرات چندجانبه کنند، قطعا شرایط سختی پیش روی ایران قرار دارد. در حال حاضر به رغم عدم شروع تحریمهای آمریکا تحت تاثیر روانی مواضع ترامپ، بی ثباتی اقتصادی و کاهش شدید ارزش پول ملی را شاهدیم که نگرانیهای فراگیری را درکشور به وجود آورده است.

حسن بهشتی پور، کارشناس سیاست خارجی در گفت و گو با خبرگزاری شبستان در این باره چنین اظهار نظر می کند: «همکاری های اروپا و آمریکا بسیار زیاد است و اینکه اروپایی ها بتوانند قید این همکاری ها را بزنند کار دشواری است، اروپایی ها باید برای ادامه برجام فایلی برای همکاری اختصاصی و اقتصادی با ایران به صورت جداگانه باز کنند و هماهنگی های لازم  با ایران را برای مسائل بازرگانی و تجاری و سرمایه گذاری انجام دهند.» 

بهشتی پور در ادامه می گوید: «در اروپا شرکت هایی که قرار است با ایران کار کنند نباید با آمریکا ارتباط داشته باشند زیرا مشمول تحریم های آمریکا خواهند شد و این مساله اروپایی ها را گرفتار می کند. مذاکرات کارشناسی بین ایران و اروپا در همین رابطه انجام می شود. اروپا اگر چنین انتخابی داشته باشد قطعا متضرر خواهد شد زیرا که تمام معادلات آنها با آمریکاست.»

بهشتی پور همچنین می گوید: «برای ادامه برجام بحث انتخاب بین دو گزینه مطرح نیست بلکه اروپایی ها می خواهند با ایران به گونه ای تعام داشته باشند که مشکلی با آمریکا نداشته باشند، پیدا کردن چنین فرمولی سخت است.»

ایران در تمام مراحل ثبت این پیشنهادها در جلسات حضور داشته و تاکنون نیز نظر منفی در این رابطه ارائه نداده است، اما باید منتظر ماند و دید که آیا پیشنهادها و راهکارهای اقتصادی اروپا برای نگاه داشتن ایران در برجام کارساز خواهد بود یا نه؟ با توجه به نظرات کارشناسان می توان چنین نتیجه گرفت که با اینکه کشورهای اروپایی در پایان نشست برجام در وین بسته حمایتی خود را مطرح کردند اما به نظر می رسد آنها هنوز نتوانسته اند پیشنهاد عملی ارائه دهند بنابراین‌ می توان گفت اقدامات آنها تا کنون کافی نبوده است. با وجود این که اروپایی ها همچنان به تلاش های خود ادامه می دهند اما بعید است بدون حمایت آمریکا بتوانند کاری از پیش ببرند.