شوک شام

نویسنده: هادی خسروشاهین، روزنامه نگار
دیپلماسی ایرانی: سیاست خارجی ایران این روزها میزبان دو تجربه تلخ است: برجام و سوریه. هدایت این دو پرونده قبل از این تلخ کامی به طیف های مختلف سیاسی-فکری در ایران سپرده شده بود. برجام با مدیریت لیبرال ها و غرب گرایان به فرجام رسید و پروژه سوریه نیز پس از کش و قوس های بسیار به روس گرایان سپرده شد. در تجربه اول محدودیت های ساختاری باعث شد که پروژه لیبرال ها آنچنان که باید و شاید رو به جلو حرکت نکند و در تجربه دوم خطای معرفتی از تحولات پیرامونی ایران سبب ساز دگرگونی های غیرقابل پیش بینی برای این بخش از نخبگان تصمیم گیر شده است. در این میان خروج آمریکا از برجام آنقدر پرسروصدا بود که ناخودآگاه همه نگاه ها را به خود معطوف کرد، آنچنان که تحولات اخیر در سوریه تحت الشعاع آن قرار گرفت و کمتر بدان توجه شد. اما در سوریه امروز خبرهایی به گوش می رسد که نه تنها دلگرم کننده نیست که موجبات نگرانی را فراهم می کند. پس از حمله آمریکا به سوریه در اواخر فروردین ماه سرگئی لاوروف به ناگهان اعلام کرد که حملات غرب تعهد روسیه را از خودداری ارسال موشک های اس-300 از میان می برد. همزمان با این موضع گیری روزنامه کمرسنت به نقل از منابع نظامی روسیه و بدون آنکه به نام آنها اشاره کند، تاکید کرد که ارسال این موشک ها ممکن است خیلی سریع آغاز شود. این تهدید بیش از اینکه آمریکا را نگران کند، موجبات وحشت را در تل آویو فراهم کرد. اسرائیل از این مساله هراس داشت که با این اقدام بازدارندگی هوایی اش در انجام حملات علیه حزب الله لبنان و ایران آسیب ببیند. به همین دلیل هم نتانیاهو سراسیمه به مسکو رفت تا پروژه لابی با پوتین را برای صرف نظر کردن از چنین اقدام تخریبی ای علیه توازن موجود در شام کلید بزند. چند روز پس از این سفر خبر ایزوستیا دیلی به نقل از ولادیمیر کوژین، معاون ولادیمیر پوتین که بر امر کمک نظامی روسیه به کشورهای خارجی نظارت می کند، همه را شوکه کرد: روسیه درباره ارسال موشک های زمین به هوای اس-300 با حکومت سوریه صحبتی نکرده است و فکر هم نمی کند آنها به چنین تجهیزاتی نیاز داشته باشند. او اضافه کرد که ارتش سوریه در حال حاضر به هر چیزی که بدان نیازمند است، دسترسی دارد.
دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین نیز با تاکید بر اینکه روسیه هرگز اعلام نکرده بود که سامانه اس-300 را به سوریه ارسال می کند، گفت: ما پس از حملات غرب علیه سوریه فقط اعلام کردیم که روسیه برای خود حق انجام همه اقدامات مورد نیاز و ضروری را محفوظ می داند. هنوز از تب چنین شوکی کاسته نشده بود که به یکباره بشار اسد سر از سوچی روسیه درآورد و در آغوش ولادیمیر پوتین آرام گرفت. پوتین در این دیدار سورپرایز دیگری برای همه بازیگران ذی نفع در سوریه داشت: نیروهای خارجی با آغاز پروژه صلح باید از سوریه خارج شوند. این گفته رئیس جمهور روسیه برای خیلی ها ابهام برانگیز بود و ساعتی پس از این اظهارنظر، کارشناسان شروع به تعبیر رویای پوتین کردند و چنین تصور شد که احتمالا مقصود پوتین از این اظهارنظر خروج نیروهای آمریکایی و ترکیه از سوریه بوده است؛ اما الکساندر لاورنتیف نماینده ویژه پوتین در امور سوریه شأن نزول موضع جدید رئیسش را مشخص کرد: همه باید بروند به جز ما. او حتی ابایی نداشت از اینکه نام ترکیه، آمریکا، ایران و حزب الله را کنار هم بیاورد و خواستار خروج همه آنها از سوریه شود. سخنگوی کرملین نیز پس از این دو اظهارنظر تصریح کرد: کشورهایی که حضور آنها در سوریه بر طبق قوانین بین المللی غیرقانونی است، باید خاک این کشور را ترک کنند. اما پسکوف مبنای حضور مشروع و غیرمشروع را به آینده موکول کرد نه گذشته. پس حضور غیرقانونی پس از پروسه و مذاکرات سیاسی مشخص می شود. در آن سوی ماجرا اسرائیل در ماه های دسامبر، فوریه، آوریل و می بدون کوچک ترین مانع و زحمتی، مواضع نیروهای ایرانی و حزب الله لبنان را مورد هدف قرار داد. در این حملات تعدادی از نیروهایمان به شهادت رسیدند و برخی نیز زخمی شدند. اما برخلاف سروصدای بلند روسیه پس از حملات آمریکا، فرانسه و بریتانیا به سوریه، مسکو ترجیح داد از کنار این تجاوزات به آرامی بگذرد و حتی سکوت پیشه کند.
اگر این اخبار را در متن تحولات چند سال گذشته قرار دهیم، در ظاهر به یک تناقض بزرگ می رسیم: مگر روسیه در جنگ داخلی سوریه در کنار ایران و متحدانش نبود، حال چه اتفاقی در حال وقوع است که روس ها سیاست و ادبیاتشان را تغییر داده اند؟ اما شاید در این میان برخی علاقه داشته باشند سوریه و صحنه عملیاتی آن را طبق روال گذشته ببینند و این پرسش را به چالش بکشند و بگویند در سیاست روسیه هیچ تغییری رخ نداده است و در به روی همان پاشنه قبلی می چرخد. حتی اگر چنین مدعایی قابل پذیرش باشد، این پرسش مطرح می شود که چرا روسیه حداقل در سیاست اعلانی نه اعمالی اش طریقت کلاسیک را که از سال 2015 بدان پایبند بود، برهم زده است؟
برای پاسخ به همه این پرسش ها، تامل در سیاست خاورمیانه ای روسیه ضروری است. هر نوع تحلیلی فارغ از این مولفه حکم آب در هاون کوبیدن را خواهد داشت. اگر چنین ملاحظه ای در میان باشد آن وقت می توان بر تناقضات موجود فائق آمد و قدری از تب شوک شام فروکاست.
شوروی ایدئولوژیک؛ روسیه غیرایدئولوژیک
در سپتامبر 2015 بود که روسیه بنا به درخواست رسمی دولت سوریه حضور نظامی خود را در شام آغاز کرد. حملات سریع و برق آسا از پایگاه هوایی حمیمیم در جنوب شرقی لاذقیه آغاز شد. در این حملات تقریبا همه پایگاه های شبه نظامیان مخالف اسد ازجمله ائتلاف ملی سوریه، دولت اسلامی عراق و شام، جبهه النصره و ارتش آزاد مورد هجوم قرار گرفتند. آتش این حملات وقتی به تلی از خاکستر تبدیل شد، همه در شوک فرو رفته بودند. چنین حضور گسترده ای از نیروهای نظامی روسیه در منطقه خارج دور پس از پایان جنگ سرد بی سابقه بود؛ اما چنین مانور قدرتی از سوی روس ها بسیاری از تحلیلگران و نخبگان تصمیم گیر در خاورمیانه را به اشتباه انداخت. برخی تصور کردند این مداخله نظامی نشانی از بازگشت روسیه به خاورمیانه و تلاش برای به دست آوردن سطحی از نفوذ منطقه ای همسان با عصر اتحاد جماهیر شوروی است. برخی دیگر نیز این مداخله را رهیافت قدرتمندانه جدید روسیه نسبت به خاورمیانه قلمداد کردند، آنچنان که رویای اشاعه این الگوی رفتاری را به سایر کشورهای خاورمیانه هم در سر پروراندند.
اما در ایران نیز بسیاری از نخبگان زیر سایه این مداخله نظامی قرار گرفتند و از آن تاثیر پذیرفتند؛ چراکه فروپاشی شوروی، خاورمیانه را به صحنه ای برای یکه تازی های آمریکا تبدیل کرده بود و ایالات متحده تقریبا در تمامی کشورهای اطراف ایران توانست پایگاه نظامی دائر کند. فضا علیه کشور در این سال ها آنقدر تنگ شده بود که برخی این سیاست واشنگتن را به نوعی محاصره ایران می خواندند. به همین دلیل هم مداخله روسیه در سوریه با آن وسعت و حدت می توانست نعمتی برای ایران باشد؛ چراکه امکان مانور بیشتری به جمهوری اسلامی برای ایفای نقش منطقه ای اش می داد. در ابتدا هم این چنین بود. روزهای قبل از ورود روس ها به شام، ایران و متحدانش با محدودیت های راهبردی مواجه شده بودند؛ همه منطقه بسیج شده بود تا پل ارتباطی میان ایران و حزب الله را در لبنان قطع کنند. اما با ورود روس ها ورق به یکباره برگشت. نیروهای ایران و حزب الله با حمایت هوایی روسیه توانستند یکی پس از دیگری سرزمین های تحت تصرف اپوزیسیون سوری را آزاد کنند و به فرشته نجات اسد تبدیل شوند. اما این تحولات به خوش بینی گسترده ای در میان نخبگان ایران دامن زد، آنچنان که برای اولین بار پس از پیروزی انقلاب اسلامی، جمهوری اسلامی به یک کشور خارجی اجازه داد که از پایگاه خود در نوژه برای حمله به کشور خارجی دیگر استفاده کند. حتی در ابتدای مداخله نظامی روسیه، سفیر ایران در روسیه این تحول را چنین تحلیل می کرد: «حل و فصل بحران سوریه سرآغاز تحول در ساختار نظام منطقه ای خواهد بود که به تبع بر نظام بین الملل هم تاثیرگذار است»، «حضور روسیه منشأ تحولاتی در منطقه و بازتعریف جایگاه بین المللی این کشور خواهد شد»، «حضور نظامی روسیه در نقطه حساس و استراتژیک منطقه در نزدیکی مرز رژیم صهیونیستی و حیاط خلوت آمریکایی ها می تواند باخت بزرگ برای آمریکا باشد»، «حضور روسیه می تواند در روند تحولات منطقه در مقابله با زیاده خواهی های آمریکایی ها و متحدانش موثر باشد». اما به نظر می رسد در کانون چنین خوش بینی هایی الگوی رفتاری روسیه در سوریه قرار داشته باشد نه مدل رفتاری تزارها در خاورمیانه. درواقع خطای معرفتی از آنجا شروع می شود که استثنای سوریه به قاعده رفتاری مسکو در خاورمیانه درمی آید. این در حالی است که در سیاست خارجی روسیه در طول سه سال اخیر هیچ نشانه ای از روابط استراتژیک با سایر کشورهای خاورمیانه مشاهده نمی شود حتی مسکو نسبت به برقراری ائتلاف های جدید منطقه ای برای رقابت با نفوذ غرب در خاورمیانه بی میلی آشکاری از خود بروز داده است.
همه این مولفه ها و مختصات رفتاری برآمده از سیاست خارجی روسیه در منطقه است. بن کانایل و بکا واسر در پژوهشی که در موسسه رَند به چاپ رسانده اند، هدف بلندمدت روسیه را در خاورمیانه حداکثرسازی مزایای سیاسی، نظامی و اقتصادی همزمان با کاهش مزایا و فرصت های کوتاه مدت بازیگران رقیب می دانند. اما این اهداف بلندمدت از طریق نوعی از سیاست خارجی به شدت سکولار، غیرایدئولوژیک و معامله گرایانه یا بده بستان (quid pro quo) محقق می شود. این سیاست به روسیه امکان آزادی عمل بیشتر را می دهد تا آنجا که می تواند بازیگران رقیبی مثل عربستان سعودی و ایران را به صورت همزمان در سبد دیپلماسی خود قرار دهد. به اعتقاد محققان موسسه رند بی طرفی ایدئولوژیک فرصت های موجود را برای نفوذ، سرمایه گذاری اقتصادی و در صورت لزوم تخریب و اختلال به شدت افزایش می دهد. تحت تاثیر همین ملاحظات در سیاست خارجی است که روسیه توانسته همزمان با ایران همکاری نظامی داشته باشد و با عربستان نیز میلیاردها دلار قرارداد نظامی منعقد کند و همچنین با اسرائیل تبادلات اطلاعاتی و امنیتی داشته باشد. به دلیل همین نوع سیاست عملگرایانه و در عین حال فرصت طلبانه است که می توان تاکید کرد که سوریه تنها کشور خاورمیانه ای است که دارای روابط استراتژیک با روسیه است ولی به هیچ عنوان نمی توان این رخداد را به سایر کشورهای خاورمیانه سرایت و اشاعه داد.
بر این اساس می توان 4 ویژگی را در روابط روسیه با خاورمیانه منهای سوریه مورد شناسایی قرار داد: 1- روابط غیرایدئولوژیک، متحدان دیرپایی را به وجود نمی آورند. پس روسیه هیچ متحد پایداری در خاورمیانه ندارد. 2- سیاست معامله گرایانه یا بده بستان بی رحمانه و تماس ها در نهایت کوتاه مدت است. 3- عمق و اندازه روابط را دولت های خاورمیانه ای تعریف می کنند نه مسکو؛ چراکه روسیه صرفا به دنبال مزایا و سود بیشتر از مناسبات دوجانبه است. بنابراین هر کشوری که بهای بیشتری پرداخت کند، مسکو نیز آغوشش را برای روابط عمیق تر بازخواهد کرد. 4- روابط معامله محور و کوتاه مدت به سادگی چراغ یک اتاق می تواند خاموش و روشن شود.
این مدل رفتاری روسیه در خاورمیانه دقیقا قابل کاربست در نحوه برخورد این کشور با بازیگران ذی نفع در صحنه تحولات سوریه است. مسکو پس از حضور نظامی در شام تا به امروز تقریبا برای مدیریت بحران و حفظ دستاوردهای خود از استراتژی موازنه سازی میان بازیگران رقیب استفاده کرده است. درواقع پوتین و مشاورانش با چنین استراتژی ای تاکنون توانسته اند از تشدید منازعات جلوگیری کنند. در این مدل ایران از طریق اسرائیل بالانس می شود و برعکس. ترکیه و حکومت اسد نیز چنین مهار و کنترل خواهند شد. اما در این میان روسیه موازنه سازی با آمریکا را در سوریه خود برعهده گرفته است. شاید توسل به همین استراتژی بود که تاکنون آمریکا را وادار کرده صرفا به حملات کم دامنه علیه حکومت اسد دست بزند و از انجام عملیات های گسترده و همه جانبه به شدت پرهیز کند. البته دامنه این موازنه سازی روس ها به شرکای همه این بازیگران منطقه ای نیز کشیده می شود و حتی می تواند در موارد لزوم جای دولت ها در این مدل موازنه سازی تغییر کند؛ به طور مثال روس ها با دادن چراغ سبز به ترکیه برای ورود نیروی نظامی خود به شمال سوریه، مقدمات موازنه سازی میان آنکارا و تهران را برای روز مبادا فراهم ساختند. اگر در آینده مسکو تصمیم بگیرد سیاست خود را برای خروج نیروهای خارجی عملیاتی کند، احتمالا با اهرم کردن ترکیه درصدد خواهد بود ایران را در چارچوب این سیاست جدید قرار دهد و البته این معادله به صورت برعکس نیز قابل تصور خواهد بود. علاوه بر این، با ورود ترکیه متحدان این کشور ازجمله ارتش آزاد ردپایی در مذاکرات آینده برای تعیین مناسبات سیاسی خواهند داشت و این کار می تواند اسباب موازنه سازی با حزب الله لبنان را فراهم کند. اندرو کوریپکو در فیوچراوراسیا حتی عدم تمایل روسیه به ارسال سامانه دفاعی اس-300 را در راستای همین سیاست موازنه سازی میان تهران و تل آویو تحلیل می کند. به اعتقاد او با عدم ارسال این سامانه پیشرفته، روسیه به دنبال بالانس کردن اسد در چارچوب کنگره گفت و گوهای ملی سوریه است چراکه اسد آسیب پذیر از حملات اسرائیل به دلیل فقدان سامانه دفاعی بازدارنده مجبور خواهد شد در مواجهه با مخالفان برخورد متعادل تری از خود نشان دهد و حتی لحن این دولت در مذاکرات تدوین قانون اساسی نیز تغییر می کند. کوریپکو همچنین به سناریوی بدبینانه تعریف چشم انداز نظام سوریه بدون حضور خاندان اسد نیز اشاره می کند.
روسیه به طور قطع بدون سیاست معامله گرایانه، عملگرایانه و غیرایدئولوژیک خود قادر نبود تاکنون این سیاست موازنه سازی را با چنین موفقیتی ادامه دهد. اما با این حال این همه ماجرا نیست. ظرف چند ماه گذشته در صحنه عملیاتی سوریه اتفاقاتی رخ داده است که مسکو را وادار به برخی تغییرات نه در ماهیت سیاست موازنه سازی بلکه در حدت و شدت آن کرده است.
اولین ملاحظه روسیه در این مرحله ورود سوریه از دوره جنگ به عصر پساجنگ و صلح است. عصر جدید مقتضیاتی دارد که با دوره پیش از آن کاملا متفاوت است. تفاوت این دو مقطع زمانی آنچنان است که یکی از چهره های آکادمیک اسرائیل در مجله فارن افرز می نویسد: زمانی روسیه و مقاصد ایران در سوریه در یک ردیف قرار می گرفتند اما این وضعیت در حال تغییر است همان طور که جنگ وارد فصل جدید خودش می شود.
ملاحظه دیگر روسیه تغییر استراتژی اسرائیلی ها نسبت به تحولات سوریه است. تل آویو از آغاز بحران شام وضع موجود را وضعیت قابل مدیریت و قابل کنترل می دانست. از همین رو استراتژی حمله پیشگیرانه (peventive strike) را مدنظر قرار داد. به عبارت دیگر با توجه به درگیر بودن بازیگران مختلف در جنگ بر سر بقاء الزامی برای خود نمی دید که به سمت و سوی رویکردهای اضطراری حرکت کند. در استراتژی حمله پیشگیرانه منبع کُنش ترس از آینده نامعلوم است و به همین دلیل نیز تهدید ماهیت فوری و فوتی ندارد. صرفا تحولات در میدان جنگ رصد می شود و هرگونه نقل و انتقال در کانون توجه قرار می گیرد. اسرائیل در چنین چارچوبی برای چند بار کاروان نظامی متحدان ایران را مورد هدف قرار داد؛ اما با فروکش کردن شعله جنگ داخلی و تثبیت مواضع نیروهای رقیب به ویژه ایران شرایط کاملا دگرگون شده است. برداشت (perception) اسرائیل در مقطع کنونی این است که ایران و حزب الله با دایر کردن پایگاه های نظامی دائمی درصدد لبنانیزه کردن سوریه هستند. اسرائیل مدعی است که حزب الله در حال حاضر حدود 100 هزار موشک در لبنان در اختیار دارد و به همین دلیل است که دائمی شدن حضور نظامی ایران و حزب الله را در دمشق تهدید فوری و حتمی تلقی می کند. از همین رو است که با تغییر استراتژی به کاربرد برنامه حمله پیشدستانه (pre-emptive) روی آورده است. اسرائیلی ها همچنین تصور می کنند که ایران استقرار چنین پایگاه هایی را نه با اهداف بازدارندگی و دفاعی بلکه در چارچوب رویکرد نابودسازی اسرائیل دنبال می کند. از همین رو چنین برداشتی از وضع جدید سوریه باعث شده است که در مورد حمله به چنین تاسیساتی یک دستورکار اجماعی میان احزاب اسرائیلی پدیدار شود؛ به عبارت دیگر امروز در صحنه سیاسی اسرائیل حتی مخالفان نتانیاهو در برابر استراتژی حملات پیشدستانه مخالفتی از خود نشان نمی دهند. این اتفاق دقیقا در نقطه مقابل تحولات سال 2012 است. در آن مقطع زمانی نتانیاهو تصمیم داشت در برنامه ای از پیش تعیین شده به تاسیسات هسته ای ایران قبل از توافق هسته ای حمله کند که با مخالفت شدید احزاب و چهره های سیاسی مختلف در اسرائیل مواجه شد. اسرائیلی ها مدعی هستند در مقطع کنونی تهران در موقعیتی فراتر از نجات رژیم اسد قرار دارد. تل آویو با استناد به اظهارات سرلشگر باقری در اواخر سال 2016 برای ساخت پایگاه دریایی در سوریه و همچنین گزارش بی بی سی از نقل و انتقالات در جنوب دمشق و در 50 کیلومتری مرز اسرائیل جهت ساخت یک پایگاه دائمی درصدد مشروعیت بخشی به استراتژی حملات پیشدستانه خود است. حملات پیشدستانه در حقوق بین الملل معنا و فحوای دفاعی دارد تا تهاجمی. به قول گراهام ایوانز در کتاب «فرهنگ روابط بین الملل» یک کشور ممکن است از رهگذر اعمال ضربه اول به دشمن فرضی خود مانع وقوع حمله او شود. از مواضع اعلامی و اعمالی روسیه می توان چنین نتیجه گرفت که روس ها نیز از این حیث با اسرائیلی ها هماهنگ و هم رای هستند یا حداقل استقرار پایگاه های نظامی ایران را عاملی برهم زننده برای سیستم موازنه سازی خود می دانند. شاید به همین دلیل است که در قبال حملات اسرائیل به مواضع ایران و حزب الله سکوت می کنند تا سیستم موازنه به نقطه مطلوب خود دوباره بازگردد. اما با این همه روس ها به خوبی می دانند که تداوم چنین حملاتی می تواند با پاسخ ایران مواجه شود و به دلیل سطح خصومت میان این دو بازیگر تنها جرقه ای در این میان می تواند به جنگ بزرگ میان تهران و تل آویو تبدیل شود. البته چنین رویارویی با منافع روسیه هماهنگ نیست و احتمالا تمامی دستاوردهای کرملین در منطقه شام را تحت الشعاع خود قرار می دهد. پس روسیه ترجیح می دهد پس از این حملات و بازگشت به نقطه موازنه سازی، زمینه لازم برای مدیریت تصاعد بحران را از طریق میانجیگری میان این دو بازیگر فراهم کند. شاید به همین دلیل هم باشد که طی یک ماه گذشته سایت های بسیاری از اتاق های فکر بین المللی مملو از مطالبی در ضرورت میانجیگری روسیه در منازعه ایران و اسرائیل است. در این میان جوست هیلترمن، مدیر آمریکای شمالی و خاورمیانه در گروه بین المللی بحران در مقاله ای عنوان می کند: «کلید خاموشی جنگ داخلی سوریه، هرج و مرج بیشتر و حتی عصر مرگبار در این کشور در دست روسیه است.» او در این مقاله به دلیل ارتباطات قوی و همزمان مسکو با تل آویو و تهران این کشور را بهترین بازیگر ممانعت کننده از بروز جنگ بزرگ در منطقه شام می داند. اما پوتین به راستی در این رابطه موازی و همزمان با دو بازیگر دشمن در خاورمیانه چه اهرم هایی در دست دارد. نگاهی به روابط مسکو و تل آویو به طور قطع حلال بسیاری از معماهای امروز در صحنه تحولات سوریه خواهد بود.
یک رابطه ویژه
پوتین در برقراری روابط ویژه با اسرائیل یک تافته جدابافته در سنت روسی است. او در این مسیر بسیاری از تابوها را در سیاست خارجی کشورش پشت سر گذاشت.
فرد ویر در کریستین ساینس مونیتور درباره سنت شکنی پوتین چنین می نویسد: «شوروی سابق متحد رژیم های عربی در منازعه با اسرائیل بود و به همین دلیل روابط دیپلماتیکش را با دولت یهود پس از پیروزی نظامی این رژیم علیه همسایگان عربش در 1967 قطع کرد. اگرچه این روابط در سال 1991 احیاء شد، اما تنها پس از به قدرت رسیدن پوتین در سال 2000 بود که روابط به طور موثری گرم و همه جانبه شد.» بی گمان در این سنت شکنی راهبرد غیرایدئولوژیک به کمک پوتین آمده است تا آنچه را می خواهد عملیاتی کند، اما با این همه این روابط ویژه دلایل روانشناختی و متاتئوریک نیز دارد.
مئیر جاودان فر در مجله فارن افرز ریشه علایق پوتین به اسرائیل را در تماس های شخصی رئیس کرملین با یهودیان روس در گذشته های دور می داند: «وقتی پوتین خردسال بود خانواده او آپارتمان کمونیستی 20 متری شان را با یک خانواده یهودی مذهبی به اشتراک گذاشتند. آناتولی راخلین، مربی و آموزگار جودوی پوتین یهودی بود و معلم آلمانی دوران کودکی پوتین در حال حاضر در آپارتمانی در تل آویو زندگی می کند که پوتین برای او خریداری کرده است.» فراتر از چنین علقه های شخصی ای، برخی از مولفه های جمعیتی و فرهنگی نیز پوتین را به اسرائیل نزدیک می کند. در این ارتباط فرد ویر می نویسد: حدود 10 درصد از جمعیت اسرائیل سخنگویان روسیه و بزرگ ترین جمعیت کشور در بیرون از مرزهای اتحاد شوروی هستند و البته هزاران نفر از آنها برای شروع تجارت و تصدی مشاغل رده بالا به روسیه بازگشته اند. در همین حال حدود 100 هزار اسرائیلی در حال حاضر در روسیه کار و زندگی می کنند.
دیمیتری ماریاسیس، کارشناس اسرائیل در موسسه مطالعات آسیایی در همین زمینه تصریح می کند: «روسیه میزبان هیچ جنبش ضداسرائیلی در کشورش نیست. اجتماعات مسلمان روس همچون تاتارها هیچ دستورکار ضداسرائیلی را دنبال نمی کنند. محتوای رسانه های روسی درباره اسرائیل به طور کلی بی طرفانه است و جنبش بایکوت، سلب حقوق و تحریم (BDS) که در غرب دوباره رشد کرده است، در اینجا هیچ ردپایی ندارد.» شاید به دلیل انعکاس همین مولفه های شخصی، جمعیتی و فرهنگی در روابط دوجانبه باشد که در سال 2017 اسرائیل تجارتش را با روسیه با 20 درصد افزایش به بیشتر از 3 میلیارد دلار رساند. در همین حال تل آویو چند هفته پیش تصمیم گرفت که وارد پروسه گفت و گوها در مورد ایجاد منطقه تجارت آزاد با اتحاد اقتصادی اوراسیایی تحت هدایت روسیه شود. در 17 سال گذشته روابط روسیه و اسرائیل به ابعاد سیاسی، نظامی و اطلاعاتی نیز کشیده شده است. استارت این نوع از رابطه شاید با بحران چچن آغاز شد. درواقع مواضع اسرائیل نسبت به جنگ روسیه در چچن یک عامل بسیار مهم در ذهن پوتین برای پیشبرد روابط با تل آویو بود. ماریاسیس در همین ارتباط می گوید: «غرب تلاش می کرد مسکو در مورد چچن محکوم شود، اما اسرائیل ما را درک کرد و به صراحت گفت که امکان هیچ سازشی با تروریست ها وجود ندارد. تصمیم سازان روسی از این حمایت واقعا به شوق آمدند؛ چراکه چنین حمایتی فقط در گفتار نبود، بلکه همکاری هایی نیز میان سرویس های اطلاعاتی دو کشور شکل گرفت.»
پس از چچن، دومین نطقه عطف در گسترش میان روابط این دو بازیگر قائله پیوستن کریمه در سال 2014 میلادی بود. اسرائیل به قطعنامه سازمان ملل در محکومیت روسیه برای انضمام کریمه در این سال برخلاف انتظار آمریکا و غرب رای نداد. دیپلمات ها می گویند که دولت اوباما از این رفتار اسرائیلی ها کاملا شوکه شده بود. در گام بعدی تل آویو در چندین موج از تحریم های غرب علیه روسیه مشارکت نکرد و حتی در ماجرای اخراج دیپلمات های روسی در واکنش به مسمومیت جاسوس دوجانبه ی روس در بریتانیا با غرب همراه نشد. این روابط ویژه آنچنان است که نویسنده اسرائیلی مجله فارن افرز ترجیح می دهد آن را یک همکاری استراتژیک بخواند. اگرچه در این اظهارنظر نوعی اغراق گویی آغشته با نیات سیاسی وجود دارد، ولی نمی توان از ابعاد همکاری اسرائیل و روسیه در صحنه تحولات سوریه غافل بود. در همین ارتباط مجله فارن افرز در شماره دسامبر خود از جزئیات روابط نظامی و اطلاعاتی تل آویو و مسکو رونمایی کرد. «هنوز مدت زمانی از حضور نظامی روس ها در جنگ داخلی سوریه نگذشته بود که دو بازیگر یک خط اضطراری تلفنی میان مرکز فرماندهی روسیه در پایگاه هوایی حمیمیم و فرماندهی نیروی هوایی اسرائیل برقرار کردند. این اقدام برای جلوگیری از برخورد نیروهای هوایی مسکو و تل آویو در میدان جنگ سوریه انجام شد.» بر طبق گفته ژنرال آموس گیلاد، مقام سابق در وزارت دفاع اسرائیل روندهای لازم برای تضمین امنیت نیرو هوایی روسیه که به صورت اتفاقی از کنار هواپیماهای اسرائیلی عبور می کنند، انجام شده است. در نتیجه این توافقات خلبان های روسی تاکنون ماموریت شان را بدون ترس از امکان ساقط شدن به وسیله نیروی هوایی اسرائیل نزدیک مرز سوریه و اسرائیل انجام می دهند و در مقابل خلبان های اسرائیلی نیز قادر شدند که بدون نگرانی از عکس العمل جنگنده های روسی به اهداف ایران و حزب الله در داخل قلمرو سوریه حمله کنند.»
نکته قابل توجه در این میان این است که مهدی سنایی، سفیر ایران در روسیه نیز در گفت و گو با من در آذرماه 94 در مجله دیپلمات به این مساله اذعان می کند: «روسیه نگاه ایدئولوژیک به تحولات سوریه ندارد، روسیه تبادل اطلاعات امنیتی و نظامی با رژیم صهیونیستی درباره سوریه دارد ولی ایران این رژیم را به رسمیت نمی شناسد.» سطح چنین تعاملات دوجانبه ای آنچنان بوده است که وقتی روسیه در واکنش به حمله غرب به سوریه مجبور شد حداقل در گفتار تعهد خود را به عدم واگذاری موشک های اس-300 پس بگیرد، موجی از نگرانی را در میان کارشناسان و تحلیلگران روسی خاورمیانه فراهم کرد. الکساندر شومیلین، کارشناس خاورمیانه در موسسه اروپایی آکادمی روسیه علوم، یوگنی نیکیتنکو کارشناس امنیت ملی در آکادمی ملی روسیه و دیمیتری ماریاسیس کارشناس اسرائیل در موسسه مطالعات آسیایی این اقدام را در آن مقطع زمانی به منزله نابودی اتحاد مسکو با اسرائیل تلقی کردند. اگرچه با توجه به پیشینه روابط امیدوار بودند که حتی در آن لحظه خطرناک تل آویو و مسکو به زبان و مکانیزم های جدید همکاری دست یابند.
حال با چنین روابط گسترده و عمیقی دو نتیجه گیری دور از ذهن نخواهد بود؛ اول اینکه مسکو به نگرانی های اسرائیل در مورد سوریه نه از منظر ایدئولوژیک بلکه از حیث عملگرایانه و منفعت گرایانه حساس است. دوم اینکه محتوای مقاله فارن افرز در ماه دسامبر نشان دهنده این واقعیت است که اسرائیل نیز به روسیه به عنوان قوی ترین نیروی خارجی در سوریه می نگرد که از قضا روابط حسنه ای نیز با آن دارد. همین دو نتیجه گیری می تواند تاییدکننده این باشد که روسیه پوتین از پتانسیل لازم برای برقراری سیاست موازنه سازی جدید میان تهران و تل آویو البته با تمایلی بیشتر به سوی نگرانی های اسرائیل در مورد پایگاه های نظامی ایران برخوردار است. درواقع آنچه این تمایل بیشتر را بازتولید می کند در درجه اول حراست از دستاوردهای روسیه در سوریه است و در درجه دوم تداوم مکانیزم بهره برداری از مزایای روابط دوجانبه با تل آویو. اما پس از اسرائیل، عامل دوم در بروز ترتیبات جدید موازنه ساز روسیه را باید خروج آمریکا از برجام دانست. اگرچه به قول اندرو ساشنستسوف در مجله نشنال اینترست، روسیه از خروج آمریکا خشنود است و آن را به منزله ضربه به پیکره اتحاد ترنس آتلانتیک میان اروپا و آمریکا و بازگشت جهان به نظام چندقطبی و موازنه قدرت کلاسیک در قرون 18 و 19 میلادی می داند، ولی با وجود چنین واقعیتی نمی توان این نکته را فراموش کرد که پوتین احتمالا در دفتر کارش در کاخ کرملین این روزها به شدت نسبت به اشاعه تنش میان ایران و آمریکا به سوریه نگران است.
 برای درک چنین نگرانی باید پیش از ورود به این بحث، نگاه اجمالی به نقشه منازعات استراتژیک سوریه داشته باشیم. در شمال غربی سوریه یعنی استان عدلیب، منطقه ای پرتنش در دست ارتش ترکیه و متحدان شبه نظامی اش است. در شمال شرقی کردها و شبه نظامیان ی.پ.گ (متحدان آمریکا) شکلی از حکومت خودگردان را مستقر کرده اند. اگر همین طور به سمت شرق جلو بیاییم، نیروهای دولت اسلامی همچنان در صحرایی نزدیک به مرز عراق جولان می دهند و نیروهای آمریکایی برای مبارزه با آنها گهگاهی وارد میدان نبرد می شوند. در جنوب سوریه نیز منطقه ای پرتنش میان ایران و اسرائیل وجود دارد. با ترسیم این نقشه مشخص می شود که آمریکا تقریبا در شمال شرق و شرق سوریه همچنان یک بازیگر مهم محسوب می شود. تشدید مناقشه میان تهران و واشنگتن پس از برجام و احتمال اشاعه آن به سوریه می تواند بخش نسبتا مهمی از شام را غرق بحران کند. اگر چنین شود، تمام سرمایه های روسی برای رساندن سوریه به نقطه صلح و مذاکرات سیاسی برهم خواهد خورد. روسیه تا به امروز در سوریه توانسته است از فروپاشی رژیم بشار اسد با هزینه نسبتا پایین جلوگیری کند، حضور خود را در شام تقویت و پایگاه های هوایی و دریایی اش را بازسازی نماید و سرانجام تهدید افراط گرایی سُنی را برای سرزمینش از میان بردارد. اما نکته مهم تر این است که کرملین امید دارد مشارکتش در جنگ داخلی سوریه موقعیتش را به عنوان یک قدرت استراتژیک مهم تضمین کند. از طرف دیگر مسکو برای بازسازی شام نیاز به حمایت آمریکا و غرب دارد. طبق برآورد نماینده ویژه سازمان ملل در سوریه، بازسازی این کشور در حدود 250 میلیارد دلار هزینه دارد. این رقمی است که روسیه به تنهایی قادر به پرداخت آن نخواهد بود. بر این اساس اگر تنش تهران و واشنگتن به دمشق اشاعه یابد، تمام این دستاوردها و برنامه های دولت پوتین بر باد خواهد رفت ضمن اینکه اصرار و پافشاری تهران بر ماندن در سوریه در درون خود از پتانسیل تشدید مناقشه با واشنگتن نیز برخوردار است و در عین حال دردسرهایی را نیز برای پروژه های روسیه فراهم می کند. از هم اکنون مشخص است که واشنگتن در کشوری که در آن ایران پایگاه نظامی دارد سرمایه گذاری اقتصادی نخواهد کرد. به نظر روسیه راه جلوگیری از چنین چالشی محدود کردن میدان عملیات تهران در سوریه است. البته مسکو ترجیح می دهد تهران را به عنوان یک بازیگر بالانس شده همچنان در پشت میز مذاکرات سیاسی برای آینده سوریه ببیند؛ چراکه احتمالا از این واقعیت نیز به خوبی آگاه است که صلح بدون امضای تهران پایدار و بادوام نخواهد بود. با این اوصاف می توان به نتیجه گیری بنیادین از عامل دوم رسید. خروج آمریکا از برجام همپوشانی منافع روسیه و آمریکا را در سوریه افزایش خواهد داد؛ چراکه پوتین برای اینکه سیستم موازنه اش کار کند، باید تنش ها میان تهران و واشنگتن را در شام کنترل و مدیریت کند. این مهم نیز به دست نمی آید مگر از طریق توجه بیشتر به دلنگرانی های واشنگتن. در زمان برجام حداقل ایران و آمریکا در حوزه تحولات عراق و سوریه به یک همکاری غیرمستقیم و ضمنی می پرداختند، اما با بازگشت تنش به روابط این دو مسکو مجبور خواهد بود ملاحظات و نگرانی کاخ سفید را در سوریه بیشتر از پیش مدنظر قرار دهد ضمن اینکه ایالات متحده می تواند مساله خروج خود را از شام همان طور که ترامپ وعده داده است به اهرمی برای فشار بر پوتین تبدیل کند.
پوتین و ترامپ در یک قاب
این روزها بولتون و پمپئو بدون سروصدا و علی رغم میل باطنی شان مشغول کار بر پرونده ای هستند که ترامپ بر آنها تحمیل کرده است. دو چهره ضدروس اکنون مجبور شده اند دستورکارهایی را تدوین و تنظیم کنند که ترامپ علاقه زیادی به اجرای آنها دارد، اما این پروژه ای که بعدا سروصدایش بلند خواهد شد چیست؟! «من از طریق ویژگی ها و قدرت شخصی ام قادر خواهم بود که پوتین را دوباره در خط همکاری با آمریکا قرار دهم.» این را یک مشاور جمهوری خواهی که مرتب به رئیس جمهوری ایالات متحده مشاوره می دهد از قول ترامپ به سوزان گلاسز، نویسنده مجله نیویورکر گفته است. در همین حال الکساندر ورشبو، سفیر آمریکا در روسیه در سال های اولیه حکومت پوتین نیز از احساس خوشایند ترامپ از برقراری رابطه با پوتین خبر می دهد. او در عین حال تاکید می کند که روس ها نیز امید دارند که ترامپ قیدوبندها را از روابط با روسیه بگسلد و پروژه را زودتر آغاز کند. اما این پروژه از زمان گفتگوی تلفنی ترامپ با پوتین در 20 مارس آغاز شد. مکالمه 41 دقیقه ای که در آن ترامپ نه تنها به نظر مشاورانش در مورد عدم تبریک به رئیس کرملین به مناسبت پیروزی دوباره اش در انتخابات ریاست جمهوری عمل نکرد، بلکه کارت جدیدی را هم روی میز گذاشت: دعوت از پوتین برای سفر به واشنگتن. اما ترامپ ترجیح داد به دلیل مشکلات داخلی، مسوولیت اعلان آن را برعهده روس ها بگذارد. یک روز پس از این گفت و گوی تلفنی، کاخ کرملین از دعوت رسمی ترامپ رونمایی کرد. اروپا و غرب در شوک فرو رفتند؛ چراکه چند روز قبل ترش ترامپ با اخراج حدود 60 دیپلمات روسی از واشنگتن آن هم براساس تلاش های شبانه روزی ترزا می موافقت کرده بود. ظاهرا حتی سفیر آمریکا در مسکو و مشاور ارشد سیاست خارجی کرملین نیز از شنیدن چنین خبری شگفت زده شده بودند. البته روس ها آنقدر ذوق زده بودند که بلافاصله پس از تماس تلفنی خبر مکالمه 41 دقیقه ای آن هم با لحن دوستانه و غیررسمی را به صورت محرمانه به گوش دیپلمات های اروپایی رسانده بودند. پس از آن بود که یک مقام ارشد دولت ترامپ به نیویورکر گفت که در مورد این پروژه همه اعضای شورای امنیت ملی آمریکا توجیه شدند و اینکه ترامپ می خواهد ملاقات با پوتین اتفاق بیفتد. پس از کش و قوس های زیاد سرانجام دو چهره شدیدا ضدروس دولت ترامپ نیز به این خواسته رئیس جمهور تن دادند. پمپئو در جمع خصوصی گفته بود: «اگر قرار است چنین اتفاقی بیفتد، بیایید برای آن آماده باشیم. بیایید آنچه می توانیم درباره آن انجام دهیم.»
سوزان گلاسز می گوید پس از این رخداد، روس ها در هفته های اخیر چندین دیپلمات را برای انجام مقدمات دیدار سران به کار گماشتند. در همین حال سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه برای تحقق این دیدار تاکنون گام های غیرمعمولی برداشته است. به نظر می رسد احتمالا این دیدار پس از ارائه گزارش بازرس مولر در ماه سپتامبر اتفاق بیفتد. حال اگر چنین شود، این رویداد چه تاثیراتی بر صحنه تحولات سوریه خواهد گذاشت.
جوست هیلترمن، مدیر خاورمیانه گروه بین المللی بحران معتقد است که آمریکا و روسیه با وجود تنش در روابط دوجانبه پس از اخراج دیپلمات های روسی از واشنگتن در صحنه تحولات سوریه منافع مشترک دارند. به همین دلیل نیز تنش زدایی در روابط میان دو کشور احتمالا پیگیری چنین منفعت هایی را امکان پذیر خواهد کرد. در بُعد سیاسی هر دو بازیگر به دنبال ایجاد منطقه باثبات هستند؛ چراکه تصاعد بحران و از کنترل خارج شدن جدال ها پیامدهای غیرقابل پیش بینی ای برای مسکو و واشنگتن خواهد داشت. در مرحله بعد پوتین و ترامپ احتمالا وجود پایگاه های دائمی ایران در سوریه را از عوامل تشدید تنش میان بازیگران ذی نفع و سرانجام بی ثباتی در سوریه تلقی خواهند کرد. نه واشنگتن و نه مسکو نمی خواهند با آغاز یک جنگ بزرگ هزینه های حضور نظامی شان در صحنه تحولات شام افزایش بیابد، اما در بُعد اقتصادی نیز روس ها به شدت به کمک آمریکا و اروپا نیاز خواهند داشت و البته این مساله قابل سرایت به شرکای منطقه ای واشنگتن به خصوص عربستان نیز خواهد بود. در مقابل، ترامپ نیز اگر به این نتیجه گیری برسد که سرمایه گذاری اقتصادی در سوریه نتایج پرسودی برای اقتصاد ایالات متحده خواهد داشت، احتمالا از دعوت سخاوتمندانه پوتین استقبال خواهد کرد. اما در این حوزه خاص نیز همه چیز به نحوه حضور تهران در سوریه بستگی خواهد داشت، به همین دلیل نیز احتمالا هرگونه تنش زدایی میان مسکو و واشنگتن در ماه های آینده هزینه بازی استراتژیک ایران در صحنه تحولات سوریه را افزایش خواهد داد.
چه باید کرد؟
با توجه به فعل و انفعالات اخیر در ماتریس سوریه، باید نخبگان تصمیم گیر ایران مفروضه های خود را در مورد بازی استراتژیک کاملا تغییر دهند. این دگرگونی معرفتی و فکری با توجه به سرمایه گذاری های کلان نظام در سوریه و اهمیت راهبردی شام برای سرپا نگه داشتن محور مقاومت امری فانتزی و غیرضروری نیست، بلکه ماهیتی فوری و اضطراری دارد. برای تحقق این مهم باید از دنیای بازی های استراتژیک مدرن خارج شد. با توجه به اینکه ما پارسیان علم روابط بین الملل را برای اولین بار از غرب آموخته ایم و مفاهیم بنیادین آن را از محافل آکادمیک آمریکای شمالی گرته برداری کرده ایم، در عرصه های امنیتی و استراتژیک به شدت از تئوری بازی شطرنج متاثر می شویم. در این بازی نبرد رقبا مستقیم، بی واسطه و عیان است. بازیگران از درگیری مستقیم هراس به دل راه نمی دهند؛ چراکه یکی خود را برای بُرد آماده کرده و دیگری هزینه باخت را به جان می خرد. شطرنج بازی برد-باخت است؛ چراکه غایتش را قاعده کیش و مات تعیین می کند و این قاعده زمانی مزیت می یابد که در کمترین زمان ممکن حاصل شود. به درازا کشیده شدن این بازی موجبات استحاله و زایل شدن فکر را فراهم می کند. غرب و روسیه در هفته های اخیر دوباره در حال چیدمان مهره های خود بر روی صفحه شطرنج هستند و البته ورود به این بازی برای ایران خطرناک خواهد بود؛ چراکه شطرنج از این ویژگی برخوردار است که بازیگران را در صحنه مرگ و زندگی و بازی برد-باخت قرار دهد. به دلیل ریسک بالای ورود به چنین صحنه آرایی ای باید از ورود به آن به شدت پرهیز کرد و بازی ای را طراحی ساخت که در آن توانایی حداکثرسازی مزایا و تقلیل زیان ها وجود داشته باشد.
وی چی، بازی کلاسیک چینی ها احتمالا از چنین ویژگی ای بهره مند است. بازی محاصره استراتژیک به بازیگرانش می آموزد که باید برای پیروزی نهایی صبور بود و در صورت بروز هر گونه اختلال و حتی برهم خوردن توازن صبر و شکیبایی خود را از دست نداد.
صفحه بازی 19 در 19 با 361 خانه خالی پیروزی تدریجی و بردبارانه را طلب می کند. وی چی باز حرفه ای به جای تمرکز برای کیش و مات حریف، در تفکر جهت پر کردن خانه های خالی و کاستن از ارزش استراتژیک مهره های حریف است. این آموزه ای است که هنری کیسینجر در کتاب خود از سیاست خارجی چین گرته برداری می کند. حال برای عملیاتی سازی چنین استراتژی ای در سوریه چگونه می توان عمل کرد؟ در گام اول باید به سراغ مناطق باقیمانده پرتنش در سوریه رفت. تقسیم کار با روسیه برای پایان دادن به هرج و مرج فاقد مطلوبیت های لازم بوده است. اگر قائله در همین مناطق نیز خوابیده شود هم روس ها دستورکارهای سیاسی خود را از طریق موازنه سازی های جدید پیش خواهند برد و هم احتمالا دولت سوریه در میان مسکو و تهران به سمت بازیگر قدرتمندتر گرایش خواهد یافت. باید با مدیریت و تداوم تنش ها از طریق نیروهای شبه نظامی رقیب کاری کرد که دولت سوریه و حتی روسیه تداوم حضور نظامی ایران را ضروری قلمداد کنند. از همین رو ضروری است بخشی از تمرکز نیروهای ایرانی و متحدانش به شمال و شرق سوریه دوخته شود. در این میان مناطق بحرانی دیرالزور، عدلیب و حتی غوطه شرقی می تواند به میزبانان استراتژی جدید تبدیل شوند. در این مناطق می توان با قاعده دشمن دشمن من دوست من است، مطلوبیت های لازم را برای جمهوری اسلامی به وجود آورد. همزمان با این اقدام ضروری است که دستگاه دیپلماسی کشور برخلاف رویه سال های گذشته به صورت جدی به بازی گرفته شود. دیپلمات های ایرانی وظیفه خواهند داشت در مراودات خود یک پیام را به همه طرف های درگیر منتقل کنند؛ ایران همچنان به دنبال نجات اسد است و نه مبارزه با بازیگر خارجی دیگر. به همین دلیل نمایش دفاعی از استراتژی بازدارندگی ایران در حوزه دیپلماتیک می تواند سودمند باشد. به همین دلیل کلیه اظهارنظرها و اعلام مواضع درباره سوریه برای جلوگیری از خطاهای احتمالی باید به یک کانال خاص و حاکمیتی سپرده شود.
حال با این اوصاف به نظر می رسد ایران باید در این روزها به فکر تکرار تجربه های استراتژیک چین باشد و این کلام سان تزو در رساله هنر جنگ را آویزه گوش قرار دهد: «وانمود به ناتوانی کنید؛ وقتی که سرگرم لشکرکشی هستید تظاهر کنید که نیستید؛ وقتی نزدیک هستید دور بمانید و دور که هستید نزدیک بنمایید.»

انتشار اولیه: چهارشنبه 9 خرداد 1397 / انتشار مجدد: پنج شنبه 24 خرداد 1397