استراتژی ایران برای مقابله با تحریم‌های آمریکا

پس از خروج آمریکا از برجام، پکن اولین مقصد وزیر خارجه ایران، بود. پس از پکن، محمد جواد ظریف عازم مسکو شد. فردا هم به هند خواهد رفت. علاوه بر این، حسن روحانی، رئیس جمهور ایران، ماه آینده به چین سفر خواهد کرد.

وزارت خارجه چین اعلام کرده روحانی در نشست سران سازمان همکاری شانگ های مشارکت خواهد کرد.

در پی خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته ای و برقراری دوباره تحریم های آمریکایی، روابط تجاری ایران با اروپا در هاله ای از ابهام قرار گرفته است. زیرا تحریم های ثانویه آمریکا، تمام شرکت های خارجی که با ایران مراودات تجاری دارند را مجازات می کند. به خاطر ترس از همین تحریم ها بود که بسیاری از شرکت های اروپایی از ایران خارج شدند. ایران برای باقی ماندن در برجام از اروپایی ها تضمین هایی درخواست کرده است که منافع ایران را تضمین کنند. با این حال، اروپا با وجود تاکیدات سیاسی صریحش درباره ضرورت حفظ برجام، هنوز از دادن تضمین های عملی به ایران در خصوص تامین منافع اقتصادی ایران از توافق هسته ای خودداری کرده است.

دیپلمات های ایرانی در جریان نشست اخیر در وین به اروپایی ها تا آخر مه (۱۰ خرداد) مهلت دادند تا نحوه نجات برجام را روشن کنند. تهران به ویژه می خواهد اروپایی ها کاهش صادرات نفت ایران تحت تاثیر مجازات های آمریکا را جبران نموده و همچنین دسترسی ایران را به سوئیفت، نظام تبادلات بین بانکی اروپا، را حفظ کنند.

با توجه به ابهامات موجود پیرامون توانایی اروپا در تضمین منافع اقتصادی برجام، ایران مسیر جدیدی را آغاز کرده است. تحرکات دیپلماتیک اخیر ایران و سفر های خارجی متعدد مقامات بلندپایه ایرانی، آشکارا نشان می دهد که ایران توسعه روابط با شرق را در اولویت خود قرار داده است. چرا؟

اگر اروپا نتواند تضمین های عملی به ایران بدهد، صرف نظر از ماندن یا لغو شدن توافق هسته ای، ماهیت فراسرزمینی تحریم های آمریکا و نیز روابط در هم تنیده اقتصادی اروپا با آمریکا، فشار ها بر اتحادیه اروپا در زمینه واردات نفت از ایران و همچنین تبادلات بانکی را بیشتر خواهد کرد.

اما نگاهی به مقصد صادرات نفت ایران، نشان می دهد که اروپا در مقایسه با کشور های شرقی و آسیایی، مقدار اندکی از ایران نفت وارد می کند.

نیاز ایران به استمرار صادرات نفت، توجه جدید مقامات ایرانی به کشور های شرق را توضیح می دهد. چین بزرگ ترین مشتری نفت ایران است. هم اکنون از صادرات روزانه ۲.۶ میلیون بشکه ایران، ۱.۱ میلیون بشکه آن به چین و هند می رود. این در حالی است که ۳۷ درصد کل صادرات نفت ایران به کشور های اروپایی می رود. مضاف بر این، تبادل تجاری ایران و چین در سال گذشته به ۳۷ میلیارد دلار رسید. محافظت از این تبادل تجاری، می تواند یکی از گزینه های ایران برای مقابله با تحریم های آمریکا باشد. 

حفظ تبادلات تجاری کنونی با کشور های شرقی، مانند چین، از اولویت های روابط دوجانبه ایران و این کشور ها شده است. ژانگ هانهویی، معاون وزیر خارجه چین، ضمن ابراز امیدواری در خصوص توسعه روابط دوجانبه با ایران گفت:"ما باید با همدیگر چگونگی اجتناب از به هم ریختگی بزرگ پروژه های مشترک بین دو طرف را بررسی کنیم".

شرق و نقش آن در دور زدن تحریم های آمریکا
با بازگشت تحریم های آمریکا در چند ماه آینده، فشار آمریکا بر واردکنندگان نفت ایران بیشتر خواهد شد. با توجه به سابقه چین در دور زدن تحریم های آمریکا علیه ایران در سال های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵، امروز نیز اگر تحریم های نفتی ایران اعمال شوند، چینی ها ممکن است از طریق به کارگیری سیستم های بانکی خارج از دسترس آمریکایی ها، مانند بانک کونلون، تجارت نفتی با ایران را ادامه دهند.

مقامات ایرانی در سفر به کشور های شرقی به لزوم حفظ روابط تجاری این کشور ها با ایران تاکید می کنند. به عنوان نمونه، در سفر آینده ظریف به هند، دو طرف درباره استمرار صادرات نفت ایران گفتگو خواهند کرد. ایران سومین صادرکننده نفت به هند است و نگرانی هایی درباره تاثیر احتمالی تحریم های آمریکا بر صادرات نفت ایران به هند وجود دارد. با این حال، مقامات به روزنامه اکونومیک تایمز هند گقته اند تا وقتی که اروپایی ها از تحریم های آمریکا علیه ایران پیروی نکنند، بازگشت تحریم های آمریکا، تاثیری بر واردات هند از نفت ایران نخواهد گذاشت.

هند و ایران، دارای روابط تجاری و اقتصادی نیرومندی هستند. طبق آمار وزارت امور خارجه هند، تجارت دوجانبه ایران و هند در سال ۲۰۱۶-۲۰۱۷ به مقدار ۱۲.۸۹ میلیارد دلار بود. هند ۱۰.۵ میلیارد دلار از ایران کالا -عمدتا نفت- وارد کرد و ۲.۴ میلیارد دلار به ایران کالا صادر کرد.

پس از سال ۲۰۱۲، که آمریکا تحریم های نفتی علیه ایران شدت بخشید، هند و ایران سازوکاری برای انجام پرداخت های نفتی به ریال و روپیه ایجاد کردند. علاوه بر این، در دوران تحریم ها هند در ازای نفت به ایران کالا به ایران صادر کرد. چنین توافقاتی با روسیه نیز وجود دارد.

به لحاظ سیاسی نیز حمایت شرق، به خصوص چین و روسیه، می تواند برای ایران به چند دلیل حائز اهمیت باشد. نخست آنکه حمایت اقتصادی و سیاسی این کشور ها از ایران، مانع انزوای احتمالی این کشور در عرصه بین المللی خواهد شد. دوم: اگرچه هنوز برجام پابرجاست و صحبتی درباره بازگشت پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل نشده است، اما چنانچه تنش ها بین ایران و آمریکا بالا بگیرد و آمریکا تصمیم بگیرد پرونده هسته ای را مجددا به شورای امنیت بازگرداند، چین و روسیه می توانند در ممانعت از این امر به ایران کمک کنند.

در همین رابطه، چنانچه آمریکا تصمیم بگیرد از طریق شورای امنیت سازمان ملل، علیه ایران تحریم هایی اعمال کند، مخالفت احتمالی چین و روسیه با این تحریم ها می تواند کمک شایانی به ایران بکند.

به نظر می رسد که مقامات ایرانی پس از خروج آمریکا از برجام و افزایش ابهام ها در همکاری های اقتصادی با اروپا، در کشور های شرق وزنه جدید سیاسی و اقتصادی یافته اند. روابط با کشور های آسیایی و شرقی، می تواند هزینه ها و خسارت های ناشی از تحریم های آمریکا و کاهش مراودات تجاری با اروپا را تا حدودی جبران کند.