خروج آمریکا از برجام و تأثیر آن بر مناسبات ایران و هند

نویسنده: حسن محسنی فرد، کارشناس سیاسی

دیپلماسی ایرانی: اعلام خروج آمریکا از توافق هسته ای هم واکنش های جهانی و هم تأثیراتی در اقتصاد جهانی را در پی داشت. در این میان هند بدلیل گسترده گی روابط با جمهوری اسلامی ایران در حوزه های مهمی همچون انرژی، بانکی، حمل و نقل و سرمایه گذاری با بیشترین تأثیرات قابل تصور روبرو خواهد شد.

مقامات هند در اولین واکنش رسمی خود از برجام و ادامه پایبندی دیگر طرفها حمایت و آن را بمنزله عدم لغو قرارداد هسته ای دانستند. گرچه روایش کومار سخنگوی وزارت خارجه هند نسبت به خروج آمریکا از توافق هسته ای به یک ابراز تأسف بسنده کرد، اما همزمان  موضع قبلی کشورش مبنی بر حق ایران برای استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای و لزوم حل و فصل آن از طرق دیپلماسی را تکرار کرد.

شایان ذکر است، که مواضع کلی هند در رابطه با آمریکا و ایران در یکی دو دهه اخیر عموماً بر محوریت سکوت یا رویکردهای متوازن مرضی الطرفینی و بطور کلی اجتناب از مواضع تند و عصبانی کردن هر یک از طرفین ایران و آمریکا استوار بوده است.

پرواضح است که هند خود را نیازمند حمایت های آمریکا در سطح جهانی دیده و علاوه بر این به فناوری های پیشرفته این کشور چشم دوخته است. از طرف دیگر هند با رشد اقتصادی بالا و توسعه روزافزون خود را نیازمند منابع انرژی نزدیک و با شرایط مطلوبتر ایران دیده، و از آن گذشته حفظ ایران در سمت خود و یا بیطرفی ما در تقابل با پاکستان (مناقشه کشمیر) را برای منافع و امنیت ملی خود مهم پنداشته و در آخر داشتن دست باز و عملیات آزادانه در افغانستان و آسیای میانه را برای پیگیری منافع راهبردی منطقه ای خود بسیار حیاتی می شمارد.

علی ایحال با نگاهی اجمالی به سابقه رفتاری هند در دوره تحریم های هسته ای گذشته می توان آن بخش از همکاری های دو جانبه که بیشترین تأثیر را از ناحیه تحریم های جدید آمریکا خواهند دید، به شرح و ترتیب ذیل تبیین کرد:

1. حوزه انرژی - بانکی

افزایش قیمت نفت از جمله فوری و ملموس ترین تأثیرات و زمینه های نگرانی هندی ها از تصمیم ترامپ بوده است. هند یکی از بزرگترین واردکنندگان و مصرف کنندگان نفت در سطح جهانی و همزمان دومین مشتری عمده نفت ایران (بعد از چین) است.، ولذا طبیعی است که هر گونه افزایش بهای نفت هم می تواند بر نرخ تورم و هم بر ارزش روپیه اثر منفی داشته باشد.

با این وجود، تأثیر اقدام ترامپ در حوزه انرژی برای هند صرفاً منفی نبوده و در برخی موارد جنبه های مثبتی نیز به همراه خواهد آورد.

همچنانکه می دانیم، هند در دوره تحریم های گذشته با این توجیه که ایران در شرایط اضطرار قرار دارد، خواهان خرید نفت با ارز ملی خود شد که البته با مقاومت سفت و سخت مسئولین بانک مرکزی سرانجام به فرمول 45% روپیه و 55% یورو تن داد.

نکته حائز اهمیت این بود که هند اجازه دخل و تصرف تمام و کمال ایران به منابع روپیه ایی را نداد و مایل بود که روپیه موجود صرفاً برای صادرات محصولات کشاورزی (برنج، چای، دانه و کنجاله) و عمدتاً در اختیار صادرکنندگان هندی قرار داشت. حال آنکه هند علاوه بر محصولات کشاورزی، تولیدات صنعتی بعضاً با فناوری های بالا نیز دارد.

علی ایحال، مکانیزم روپیه- یورو و مسیر انتقال آن کماکان وجود دارد. بویژه اگر تعهد اروپا به برجام تداوم یابد، انتقال یورو از طریق بانک های کوچک و واسط اروپائی (که فعالیتی در آمریکا نداشته باشند)، به سهولت امکانپذیر خواهد بود.  لازم به توضیح است که مسئولین بانک مرکزی هند سالها بعد از راه اندازی مکانیزم روپیه- یورو از انتقال یورو به حساب های ما خودداری ورزیده و اگر دستور صریح نخست وزیر مقتدر هند در هنگام بازگشت از سفرش به ایران (خرداد 95) نبود، چه بسا منابع یورویی ما هنوز در هند باقیمانده بود.

از آنجائیکه بازگشت مکانیزم روپیه – یورو، مجدداً به واریز و بلوکه شدن وجوه نفتی در یوکو بانک، تقویت روپیه و جلوگیری از خروج ارز از هند منتج شده و برای این بانک نیز سودهای میلیاردی و کمیسیون های بزرگی بهمراه خواهد آورد، طبیعی است که طرف هندی اولویت خود را به راه اندازی مجدد این مکانیزم خواهد گذاشت. امری که لازم است، مقامات بانک مرکزی از قبل آمادگی آن را داشته و متقابلاً اجازه دخل و تصرف کامل از روپیه از جمله اجازه هزینه کرد و انتقال آن به کشورهای ثالث را اخذ نمایند. در این صورت منافع ملی ایران در مقایسه با فرمول قبلی بهتر تأمین خواهد شد. ضمن اینکه راه اندازی مکانیزم روپیه – ریال نیز قابل بررسی است، خصوصا اگر با تعریف کانال های جدید بانکی یا افتتاح شعب بانک ها در دو کشور همراه شود.

در همین رابطه گفتنی است، یکی از توافقات مهم در سفر رئیس جمهوری به هند، پرونده مربوط به افتتاح شعبه بانک پاسارگاد در هند بود که در این سفر طرفین پیرامون تعیین تکلیف فوری آن به تفاهم رسیدند. بر حسب اطلاع بانک مرکزی و دولت هند تمامی مجوزهای مربوطه را صادر کرده ولیکن بنظر می رسید که مقامات این کشور برای اعلام آن به طرف ایرانی، منتظر تعیین تکلیف وضعیت تحریم ها (تمدید یا عدم تمدید) از سوی آمریکا بودند.

از این رو با مد نظر قرار دادن سابقه رفتاری دهلی نو در دور اول تحریم های هسته ایی، چندان نمی توان به مقاومت آنها در برابر فشار آمریکا دل بست. جهت استحضار خوانندگان محترم ایران در قبل از تحریم ها دومین صادر کننده نفت به هند بود، و این رقم در دور اول تحریم ها، و برغم تصریح دهلی نو بر عدم حمایت از تحریم های یکجانبه، تاجایی پیش رفت که به رده هفتم سقوط کرد. البته هند در آن دوره، روابط با کشورمان را در چارچوب منافع ملی خود به پیش بردند.

1. اتصالات- (بندری و کریدورها)

هند بدنبال اخذ چراغ سبز از دولت سابق آمریکا، طی چند سال گذشته، تمرکز عمده خود را بر توسعه اسکله ها در بندر شهید بهشتی در چابهار که بخش مهمی از طرح این کشور جهت برطرف نمودن مشکلات ایجاد شده توسط پاکستان در زمینه تجارت با افغانستان بوده، گذاشته و جالب این که بعد از امضای برجام، سرعت کار در این پروژه بمراتب بیشتر شده بود.

در حال حاضر نظر غالب در هند، بر اینست که تحریم های جدید آمریکا بسته به شدت و ضعف اعمال آن، یا موجب توقف کامل و یا در خوشبینانه ترین شکل خود سبب کاهش سرعت پیشرفت این طرح خواهد شد. ناگفته نماند که این طرح علاوه بر توسعه بندر چابهار، احداث پروژه های مهم جاده ای و ریلی در مسیر چابهار به زاهدان را نیز در بر می گیرد. از آنجائیکه هندی ها پیش از این نظر موافق آمریکا را برای پروژه چابهار اخذ کرده بود، و با مد نظر قرار دادن نقش چابهار در سیاست های منطقه ای نزد هندی ها که خود را از نقطه نظرات مختلف از چین عقب می ببینند، لذا قابل پیش بینی است که هندی ها حداکثر ابرام را برای حفظ این پروژه از خود نشان دهند. بویژه با توجه  به این امر که آنها از تمایل و ولع چینی ها برای تصاحب بندر چابهار مطلعند.

پروژه مهم دیگر در زیر مجموعه اتصالات دو کشور به کریدور ترابری بین المللی شمال و جنوب مربوط می شود. بنظر می رسد که بازگرداندن تحریم ها در این طرح نیز تأثیر فوری و ملموس خواهد داشت، علی الخصوص اگر کشورهای واقع در مسیر و همچنین تشکل های مالی (بانک ها و بیمه ها) حاضر در این پروژه، مجبور به رعایت این تحریم ها گردند.

1. سرمایه گذاری

قریب به 15 سال از زمان سرمایه گذاری هند در پروژه توسعه میدان گازی فرزاد بی می گذرد. این پروژه برغم سرمایه گذاری یکصد میلیون دلاری در بخش مطالعات امکان سنجی و .... به دلیل تحریم ها و ملاحظات هندی ها معطل باقیمانده است. شرکت های نفتی هند حتی در دوره مدیریت آقای رستم قاسمی بر وزارت نفت از پیشنهاد و امتیاز ویژه مشارکت در تولید که برای اولین بار بعد از انقلاب اسلامی به یک کشور اعطا می شد، طفره رفت و عملا موضوع را تا زمان توافق برجام بلاتکلیف باقی گذارد. هندی ها بعد از امضای توافق برجام و باوجود کان لم یکن شدن پیشنهاد مشارکت در تولید، با علاقمندی وافری این پروژه را پیگیری کرده، تاجائیکه رد پیشنهادات نچندان متوازن هندی ها از سوی ایران، ناراحتی و تهدید هند به کاهش برداشت نفت از سوی آنها منجر شد. اختلافات دو کشور بر سر این موضوع، نهایتاً در جریان سفر اخیر رئیس جمهوری به هند، و گفتگوی وزیران نفت دو کشور تا حدود زیادی مرتفع و توافق کلی بر سر آن بدست آمد. حال که مجددا شاهد خروج آمریکا از برجام هستیم، و با توجه به رویه های سابق، بنظر سرمایه گذاری هند و مشارکت کنسرسیوم هندی در این پروژه را باید فعلاً و تا مدت زمانی نامعلوم منتفی فرض کنیم.

همچنان که سرمایه گذاری هندی ها در منطقه آزاد چابهار جهت احداث کارخانه پتروشیمی، آلومینیوم، و ... را باید به فراموشی بسپاریم.

در این بین تنها روزنه امید می تواند، نحوه تعامل اروپا و کشورهای بزرگی چون چین با برجام باشد. امری که احتمالاً نقش بسزائی در تصمیم سازی و شکل دهی به آینده همکاری های اقتصادی هند با کشورمان خواهد داشت.

و نکته آخر اینکه، چنانچه مقامات دهلی نو در همسویی با افکار عمومی خود که غالباً نظر مثبتی نسبت به ایران و فرهنگ و تمدن ما دارند، در حفظ روابط خود با ایران ابرام ورزند، نه تنها زمینه اثرگذاری منفی خروج آمریکا از برجام فراهم نمی شود که بلعکس منابع روپیه ایی – یورویی و ریالی موجود در بانک های دو کشور می تواند، سرمایه ی کافی و لازم را در اختیار شرکت ها و سرمایه گذاران دو طرف برای حفظ، تنوع بخشی و توسعه همکاری های اقتصادی فیمابین قرار دهد.