مروری بر روابط رژیم پهلوی با اسرائیل

 سید قاسم ذاکری رایزن دوم سیاسی وزارت امور خارجه

دیپلماسی ایرانی: کتاب خاطرات موئیر عزری اولین سفیر اسرائیل در ایران، حاوی اطلاعات مفیدی برای علاقمندان به مسائل فلسطین همچنین واجد اطلاعات ارزشمندی درباره وضعیت سیاست و حکومت در عصر پهلوی دوم در فاصله پس از کودتای ۲۸ مرداد تا اوائل دهه پنجاه هجری شمسی است. چنانکه برخی اطلاعات تکمیلی نیز در انتهای کتاب به قلم عباس سلیمی نمین از جانب ناشر ترجمه فارسی اضافه شده است. موئیر عزری در فاصله سال های ۱۹۵۸ تا ۱۹۷۳ یعنی تقریبا ۱۵ سال سفیر اسرائیل در ایران بوده است؛ هر چند چنین مدت طولانی سفارت در قواعد دیپلماتیک امری غیر متعارف محسوب می شود ولی خود آقای عزری دلیل مدت طولانی اقامتش در ایران به عنوان دیپلمات را، ایرانی بودن خود و تسلطش بر زبان و ادبیات فارسی بلکه جزئیات فرهنگ ایرانی همچنین روابط گسترده اش با دوائر گوناگون حکومتی و فکری در ایران و اعتماد بسیار بالای شخص شاه به یهودیان و شخص عزری از یک طرف و اعتماد بالای دولت یهود و شخص بن گوریون، نخست وزیر اسرائیل به خود از طرف دیگر عنوان کرده است چه اینکه نامبرده زاده اصفهان بوده و بیشتر سال های عمرش را در ایران گذرانده بوده و البته از دیگر سو ایران نیز در چارچوب راهبرد بن گوریون در تقویت روابط با کشورهای غیر عربی منطقه اهمیت ویژه ای داشته است. مهمترین نکات آموزنده و قابل توجه در این خاطرات به صورت بسیار خلاصه موارد زیر است:

• روابط بسیار صمیمی و دوستانه عزری با دوائر حکومتی و شخصیت های گوناگون طراز اول مملکتی از جمله شخص شاه، رجال دربار، نخست وزیران، وزرای کابینه، اصحاب رسانه و مطبوعات، مسئولان نظامی و امنیتی همچنین برخی چهره های فکری و فرهنگی درجه اول کشور در رشته های گوناگون. اعتماد شخصی شاه و نخست وزیران و دیگر رجال دربار به موئیر عزری به عنوان مشاوری قابل اعتماد و دوستی صمیمی تا آنجا بوده است که علاوه بر اعطای نشان های گوناگون توسط شخص شاه به عزری حتی در مواردی شاه اقدام به درد دل دوستانه با عزری خاصه در خصوص فشارهای غربی بر شاه و تماس های ایشان با اپوزیسیون برانداز علیه حکومت شاه کرده است!! اعتماد و علاقه شاه به عزری به حدی بوده است که در جائی شاه از عزری می پرسد چرا به درخواست هویدا برای پیوستن به کابینه به عنوان وزیر کار مخالفت کرده است؟ هویدا نخست وزیر نیز در جائی به عزری می گوید متعجبم با این همه کارهای شاقی که بر دوش شاه است چگونه در فکر ترقی شماست و تاکنون هیچ سفیری به اندازه شما از دست شاه ایران این همه مدال نگرفته است ! علاوه بر اینها ، عزری به عنوان یک سفیر خارجی بارها به خود اجازه داده است که به دیدار افراد مغضوب شاه در حصر خانگی( از میان چهره های برجسته سیاسی یا نظامی امنیتی مغضوب شاه) یا حتی برخی چهره های اپوزیسیون شاه از میان روشنفکران غیر دینی نظیر مرحوم خلیل ملکی برود که این موضوع نشان دهنده عمق اعتماد شاه به او بوده است.جالب آنکه طی مدت بسیار کوتاهی پس از ملاقات عزری با علی امینی که در حصر صورت می گیرد، امینی دوباره نخست وزیر می شود! انجام ملاقات عزری با خلیل ملکی که با هماهنگی شاه و برای ترغیب ملکی به همراهی با انقلاب سفید شاه انجام پذیرفته و طبق برنامه ریزی عزری منجر به همراهی علنی ملکی با انقلاب سفید شاه شد، از نکات مهم خاطرات است.‎ عزری می گوید شاه بارها از او سوالات حساسی را پرسیده است که وزرا و نزدیکان وی جرات طرح این مسائل نزد شاه را نداشته اند: مانند شایعات سر زبان مردم درباره نقش خاندان سلطنتی در زد و بندها و چپاول اقتصادی مملکت.
• موضوع جالب بعدی در این خاطرات معرفی یهودی زادگان سرشناس در تاریخ معاصر ایران و ارائه اطلاعاتی جالب درباره برخی شهرها و نقاط مختلف در ایران که سال های طولانی گذشته دارای تعداد بسیار زیادی یهودی بوده اند و این جمعیت یهودی در طول دوران های گوناگون تاریخ از جمله در دوره صفویه بتدریج دین خود را تغییر داده و مسلمان شده اند (نظیر منطقه سده در نزدیکی اصفهان و لارستان فارس). از میان مهمترین خانواده ها و چهره های ایرانی دارای ریشه یهودی که عزری بدان ها اپرداخته می توان به موارد ذیل اشاره کرد: یکی مرحوم فروغی چهره سرشناس سیاسی و فرهنگی در عهد پهلوی اول، دیگری مرحوم سعید نفیسی (از چهره های فرهنگی عصر پهلوی)، علی اصغر حکمت وزیر خارجه ایران در زمان پهلوی دوم، خانواده معروف قوام در فارس و حاج ابراهیم کلانتر والی فارس در زمان آغا محمد خان قاجار که به لطفعلی خان زند خیانت کرد، از جمله این افراد بوده اند. به تعبیر عزری، مرحوم فروغی مانند بسیاری دیگر از جدید الاسلام ها در ایران همچنان با بسیاری از باورها و اعتقادات یهودیت آشنایی داشته است. عزری همچنین به برخی فامیلی های ایرانی که قبلا یهودی بوده و بعدا به اسلام گرویده اند نیز اشاره کرده است. عزری در خاطرات خود شرح مفصلی از رفتارهای دو گانه برخی یهودیان جدیدالاسلام در ایران ارائه داده که به خاطر فشارهای محیطی به دروغ مسلمان شده بودند اما در خفا به حفظ و صیانت از مناسک و اعتقادات یهودی ادامه می داده اند چنانکه طبق اظهارات عزری بخش قابل توجهی از این یهودیان باصطلاح جدیدالاسلام بلافاصله پس از اعلام موجودیت دولت یهود به اسرائیل مهاجرت کرده اند.
• ارتباط بسیار نزدیک عزری با برخی دانشگاهیان و چهره های اثر گذار فکری در ایران نیز موضوع مهم دیگری در این خاطرات است. از جمله این افراد که سفرهایی هم بنا به تلاش های عزری به اسرائیل انجام دادند می توان به مرحوم بدیع الزمان فروزانفر، دکتر سعید نفیسی، استاد هشترودی، خلیل ملکی و دیگران اشاره کرد. ملاقاتی که مرحوم بدیع الزمان فروزانفر میان عزری و مرحوم آیت الله شریعتمداری در قم ترتیب داده و شرح آن در این خاطرات آمده است می تواند موید ارتباط بسیار نزدیک آیت الله شریعتمداری با دربار پهلوی باشد. موضوع ملاقات که همزمان با سفر شیخ شلتوت به ایران انجام گرفته ممانعت از اتخاذ مواضع تند ضد اسرائیلی از جانب مقام مرجعیت شیعی در قم بوده که سفیر اسرائیل در ایران با انجام این ملاقات به خوبی به اهداف خود دست یافته است. تماس های عزری با برخی دیگر از روحانیون و حوزویان مانند مرحوم راشد (واعظ مشهور تلویزیونی و حکومتی در دوران پهلوی)، مرحوم محمد تقی قمی (بنیانگذار ایده تقریب در مصر)، ظهیر الاسلام (متولی مدرسه سپهسالار)، آیت الله محمد سنگلجی (که برقراری ارتباط عزری با ایشان از طریق شعبان بی مخ انجام شده بود) و اعزام برخی از روحانیون یا اعضای خانواده هایشان به اسرائیل برای معالجه خود حکایات جالب دیگری از این خاطرات هستند.
• در بخش تنظیم سفرهای دانشجوئی به اسرائیل، عزری از میان دانشجویانی که بعدها از افراد تاثیر گذار جامعه شدند به مورد سفر ابوالحسن بنی صدر و چند تن دیگر به اسرائیل اشاره می کند که به عنوان دانشجو و برای طی دوره ۳ ماهه آموزشی به اسرائیل رفته بودند. هر چند عزری به سفر روشنفکران دیگری مانند داریوش آشوری و جلال آل احمد به اسرائیل اشاره نکرده است ولی عباس سلیمی نمین در بخش تکمیلی کتاب درباره مواضع تند ضد اسرائیلی دو فرد نامبرده شده پس از بازگشت از سفر اسرائیل توضیحاتی داده است. خانم ها سیمین دانشور، هما سرشار ( خانم یهودی اهل شیراز و از روشنفکران زن در عصر پهلوی دوم) و مهرانگیز دولتشاهی ( اولین سفیر زن در تاریخ ایران) نیز از دیگر افراد تاثیر گذار ایرانی بوده اند که در فهرست سفر کنندگان به اسرائیل در دوره سفارت عزری نامشان مطرح شده است.
  - طبق اظهارات عزری در حالی که تمامی درب های حکومتی و حاکمیتی در ایران بر روی ایشان به عنوان سفیر اسرائیل در ایران باز بوده است اما فقط دیوار سخت همکاری های دو جانبه ایران و اسرائیل به تعبیر ایشان وزارت امور خارجه بوده است. حال تفاوت نمی کرده است که وزیر خارجه یک ایرانی دارای ریشه یهودی مانند علی اصغر حکمت باشد یا داماد شاه مانند اردشیر زاهدی یا عباس آرام یا مرحوم خلعتبری!! سرتاسر کتاب خاطرات پر است از آنچه که عزری از آنها به عنوان مانع تراشی های وزارت خارجه بر سر راه فعالیت وی و به تعبیر ایشان گسترش روابط ایران و اسرائیل یاد کرده است. از اظهارات عزری اینگونه بر می آید که وزارت خارجه مانع شناسائی اسرائیل توسط ایران به صورت دوژور بوده است. علاوه بر بد و بیراه های مکرر عزری علیه اردشیر زاهدی به عنوان مانع بر سر راه همکاری های ایران و اسرائیل در این زمینه جالبترین داستان مربوط به اعمال نفوذ عزری در برکنار ساختن علی اصغر حکمت وزیر خارجه یهودی تبار ایران به خاطر مانع تراشی هایش بر سر راه گسترش روابط ایران و اسرائیل بوده که نگارنده در صفحه ۱۶۸ ترجمه فارسی کتاب بدان پرداخته است. طبق اظهارات عزری در سال ۱۹۵۷ دست کم هفتاد هزار یهودی ایرانی تبار در اسرائیل همچنان تابعیت ایرانی خود را حفظ کرده بودند. فلسفه نامگذاری نمایندگی اسرائیل در ایران به عنوان برن ۲ این است که ابتدا مامور کنسولی ایران برای رسیدگی به امور کنسولی و احوال شخصیه ایرانی تباران اسرائیل در سفارت ایران در برن سوئیس مستقر می شود آنگاه این مامور کنسولی در کنسولگری سوئیس در اسرائیل پیگیر رتق و فتق امور کنسولی ایرانی تباران اسرائیل می شود.در این زمان درخواست اسرائیل بازگشائی مجدد کنسولگری ایران در قدس شریف بوده است که متعاقب اعلام موجودیت دولت اسرائیل تعطیل شده بود. ظاهرا پس از مدتی مامور کنسولی ایران به جای کنسولگری سوئیس در خانه ای در خیابان قدس در تل اویو مستقر می شود. 
  - داستان های اعمال نفوذ عزری در حل و فصل حفظ و احیای تابعیت ایرانی برای یهودیان ایرانی تبار در اسرائیل و دیگر کشورهای دنیا در شرایط ممنوعیت سفت و سخت برخورداری ایرانیان از تابعیت دوگانه خود از عجایب دیگری است که نویسنده در بخش های مختلف خاطرات خود بدان ها اشاره کرده است. تلاش آقای عزری برای نجات جان یهودیانی که به دلائل امنیتی مانند عضویت در گروه های برانداز نظام یا مواد مخدر به اعدام محکوم شده بودند از دیگر نکات جالب این خاطرات است چنانکه این تلاش ها از طریق اعمال نفوذ در دربار و دیگر دوائر حکومتی انجام پذیرفته است.
• عزری در این خاطرات مدعی پنهانکاری فعالیتهایش در ایران از سفیر و سفارت انگلیس شده است. با توجه به اینکه اصل خاطرات به زبان عبری نوشته شده و ظاهرا مخاطبان اصلی آن غالبا طرفداران روابط ایران و اسرائیل فرض شده اند پنهانکاری های او از سفیر و سفارت انگلیس در ایران تعجب برانگیز است. عزری در سرتاسر این خاطرات پرحجم فقط در صفحه ۱۲۴ به گفتگوی کوتاه خود با سفیر انگلیس در حاشیه یک ضیافت غیر رسمی اشاره کرده که در این گفتگو سفیر انگلیس در گفتگو با سفیر اسرائیل به نفوذ قابل توجه سفارت متبوعش در میان روحانیان شیعه و پرداخت منظم پول به ایشان اشاره کرده است!
  در هر حال خودداری شاه از سفر به اسرائیل خود موضوع مهمی است چنانکه شاه در سفری که در سال ۱۹۵۹ به اردن انجام داد و در این سفر از قدس شرقی نیز دیدن کرد حاضر نشد به اسرائیل برود! عزری در خاطرات خود رفتارهای شاه را بازی دو گانه با اسرائیل توصیف کرده است به این صورت که در خفا بهترین ابراز ارادت را به اسرائیل بروز می داده است اما به صورت آشکار جرات اعلام حمایت از اسرائیل، شناسائی دائمی اسرائیل و انجام سفر به اسرائیل نداشته است! طبق اظهارات نویسنده، در طول جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل، عزری از طریق اسداله علم مرتبا شاه ایران را نسبت به اوضاع منطقه توجیه می کرده است چنانکه عزری به نقل از علم می گوید:« وقتی مژده پیروزی اسرائیل را به شاه دادم از شادی گفت پیروزی اسرائیل پیروزی ایران هم هست چون اگر ناصر در جنگ پیروز می شد خوزستان از دست ایران می رفت!!»
• مخالفت گلدا مایر وزیر خارجه وقت اسرائیل با تحویل دادن سلاح های اسرائیلی به ایران به دلیل نگرانی بابت تغییر رژیم در ایران و تسلط دشمنان اسرائیل بر این سلاح ها از دیگر نکات جالب این خاطرات است. رقابت سرسختانه آمریکا و اسرائیل در حوزه های نظامی، اتمی و پژوهشی و اقتصادی در ایران از دیگر ادعاهای عزری در این خاطرات است که به مواردی از آنها اشاره کرده است. عزری در صفحه ۱۷۷ ترجمه فارسی خاطرات خود آورده است کسانی در اسرائیل بر خلاف بن گوریون بر این باور بودند که دیر یا زود در ایران انقلابی برپا خواهد شد و تمامی سرمایه گذاری های اسرائیل در ایران برباد خواهد رفت.
• عزری رقم صادرات سلاح و لوازم امنیتی به ایران در سال ۱۹۷۳ یعنی پایان ماموریت خود را ۲۰ میلیون دلار در مقابل صادرات ۴۵ میلیون دلاری ایران در آن سال اعلام کرده است. یکی از بزرگترین موفقیت های عزری در دوره سفارت در ایران بالا بردن قابل توجه حجم صادرات اسرائیل به ایران بوده چنان که ایشان صراحتا اذعان داشته میزان صادرات اسرائیل به ایران قبل از ورود ایشان به ایران به عنوان سفیر کمتر از نیم میلیون دلار بوده است اما همین رقم در زمان پایان ماموریت 15 ساله ایشان در سال 1973 به رقم 155 میلیون دلار رسیده بود.
• اعتراف عزری در تصریح به اعمال نفوذ رجال حکومتی و دربار به نفع شرکت های اسرائیلی در واگذاری برخی پروژه های اقتصادی به آنها همچنین اعمال نفوذ در کاهش قابل توجه عوارض گمرکی برخی محصولات اسرائیلی در گمرک ایران، به نوعی مغایر با روحیه پیچیده ایرانی ها در مخفی نگاه داشتن این قبیل مسائل است.
• عزری در خاطرات خود مدعی شده است که ایرانیان برای اولین مرتبه از طریق اشخاص و شرکت های اسرائیلی با گیاه سویا و صنعت پی وی سی در صنایع پتروشیمی آشنا شده اند!
• هر چند خاطرات موئیر عزری در شناخت تاریخچه و ماهیت روابط ایران و اسرائیل در عصر پهلوی حائز اهمیت است ولی بدیهی است خاطرات مزبور فقط بخشی از اطلاعات مهم و ارزشمند در موضوع بیان شده است همانطور که عباس سلیمی نمین در فصل پایانی کتاب اشاره کرده است کتاب مشهور ((توافق مصلحت آمیز در روابط ایران و اسرائیل)) نوشته سهراب سبحانی  منتشر شده در سال 1989 در لوس آنجلس مشتمل بر بخش های مهم دیگری از روابط ایران و اسرائیل در زمان پهلوی دوم است. نویسنده کتاب به همکاری های مهم امنیتی ایران و اسرائیل در شناسائی و سرکوب جنبش های مسلحانه ضد پهلوی در دهه 50 هجری شمسی اشارات مهمی داشته است.