درک دنیای ترامپ

نویسنده: هادی خسروشاهین، روزنامه نگار
دیپلماسی ایرانی: آمریکا پس از ورود ترامپ به کاخ سفید، تحولات مهم و بدیعی را تجربه می کند و این دگرگونی آنچنان بی سابقه و در نوع خود کم نظیر است که گویی کشوری تازه تاسیس پا به عرصهٔ بین المللی گذاشته است. به همین دلیل هم نه رئیس جمهورش را می شناسیم و نه خط مشی و سیاستش را؛ اما آسان ترین و بی دردسر ترین راه مواجهه با چنین بدعتی انکار آن است؛ امری که ما ایرانی ها در آن ید طولایی داریم. پس با بسته ای از واژگان کج و معوج به سراغش می رویم. ترامپ دیوانه و رئیس جمهور دلقک در این میان مشتی نمونهٔ خروار است. اما انکار و حتی تحقیر چنین واقعیت ناآشنایی نه تنها دردی از درد هایمان درمان نمی کند بلکه به کلکسیون ناکامی هایمان مورد تازه تری هم می افزاید. اما اگر نخواهیم چنین کنیم، آن وقت این پرسش به میان می آید که گام اول برای شناخت ۴۵مین رئیس جمهور آمریکا را باید چگونه برداشت. شاید بهتر باشد ابتدا مشخص کنیم که چه کسانی ترامپ را به کاخ سفید راه دادند یا بهتر است بگوییم رئیس جمهور مو نارنجی ایالات متحده کدام جریان و نیروی اجتماعی را نمایندگی می کند؟
آمار ها و نظرسنجی های پس از انتخابات ۲۰۱۶ نشان دهندهٔ ائتلاف نانوشتهٔ دو جریان اجتماعی در ایالات متحده است و از قضا همین اتحاد نیز اسباب پیروزی ترامپ را سرانجام فراهم کرد. ۵۸ درصد سفیدپوستان در روز انتخابات ترجیح دادند به جای هیلاری کلینتون، رقیبش را روانهٔ کاخ سفید کنند. در این میان ۶۷ درصد سفیدپوستانی که فاقد تحصیلات دانشگاهی بودند دوباره ترامپ را بر رقیب دموکراتش ترجیح دادند. این آمار تقریبا پس از عصر ریگان در آمریکا بی سابقه بود. برخی این نتایج را به منزلهٔ آشتی دوبارهٔ کارگران یقه آبی با جمهوری خواهان قلمداد کردند. اما چرا سفیدپوستان به طور عام و سفیدپوستان فاقد تحصیلات دانشگاهی به طور خاص آرمان و آرزویشان را در شخص ترامپ دیدند. براساس پژوهشی که آکادمی ملی علوم آمریکا ماه گذشته میلادی منتشر کرد، سفیدپوستان مسیحی به دلیل به خطر افتادن جایگاه شان در جامعهٔ آمریکا ترامپ را در ۸ نوامبر ۲۰۱۶ به عنوان نماینده شان در ساختار سیاسی برگزیدند. آن ها بر این باور بودند که روش زندگیشان به خاطر تنوع روزافزون قومی و نژادی مورد تهدید قرار گرفته است. سفیدپوستان حسرت دورانی را می خورند که سلطهٔ آمریکا از جنبهٔ اقتصادی، نظامی، فرهنگی و سیاسی غیرقابل مجادله بود. البته چنین ساختار روانی ای از تهدید، کم سواد و باسواد هم نمی شناسد؛ به طور مثال ساموئل هانتینگتون در سال ۲۰۰۴ در کتاب «ما چه کسی هستیم؟» به بررسی چالش های هویت ملی آمریکا پرداخته بود. او در این کتاب به وضوح از نگرانی خود و سایر نخبگان ملی گرا نسبت به حذف و محو آرمان آمریکای آنگلاساکسون سخن گفته بود. اما صرف نظر از چنین تمایل سیاسی ای باید اقتصاد را نیز یکی از عوامل کانونی در بروز شوک ۸ نوامبر ۲۰۱۶ تلقی کرد. در همین مقطع زمانی فرانسیس فوکویاما در ویژه نامه انتخاباتی مجله فارین افرز نوشت: «ترامپ به شکل روشنی در بسیج بخش دیده نشده و فاقد نمایندگی یعنی همان طبقهٔ کارگر سفیدپوست به موفقیت رسید. او بی عدالتی فزاینده علیه یقه آبی ها را به خوبی شناسایی کرده بود.»
از نگاه فوکویاما آنچه باعث چنین بی عدالتی ای در جامعهٔ آمریکایی شده بود، پیشرفت در فناوری و بُعد تاریک جهانی شدن بود: «جهانی شدن موجب شد که کارگران آمریکایی در معرض رقابت با صد ها میلیون نفر در کشورهای دیگر قرار بگیرند.» از طرف دیگر کارل فری و مایکل آسبورن در تحقیقی که در سال ۲۰۱۳ به عمل آوردند، نشان دادند که چگونه خودکار شدن صنعت موجب تشویش و نگرانی خیل عظیمی از کارگران آمریکایی شده است. در پژوهش آن ها مشخص شد که حدود ۴۷ درصد کارگران شغلشان را در معرض خطر بالقوهٔ اتوماسیون می دانند. در این تحقیق همچنین روشن شد که فقط نیم درصد از کارگران آمریکایی در صنایعی که پس از سال ۲۰۰۰ سر برآوردند، به کار گماشته شدند چراکه تکنولوژی، فرصت های شغلی را کم و کمتر می کرد درحالی که سهم همین صنایع برخاسته از فناوری های جدید در اقتصاد آمریکا هر روز افزایش پیدا می کرد؛ به طور مثال زمانی که اینستاگرام به وسیلهٔ فیس بوک در سال ۲۰۱۲ به ارزش یک میلیارد دلار خریداری شد، حدود ده ها میلیون کاربر داشت، اما فقط با ۱۳ کارمند اداره می شد. در همان زمان کمپانی کُداک که ۱۴۵ هزار کارگر را برای تولیدات خود به کار گماشته بود دچار ورشکستگی شد.
با این اوصاف حق با مایکل کازین، استاد تاریخ در دانشگاه جرج تاون بود: «ترامپ به زنجیرهٔ بی اعتمادی و تنفر در میان میلیون ها آمریکایی سفیدپوست کارگر و طبقهٔ متوسط پی برد. ترامپ اولین سیاستمداری است که از نخبگان عبور کرده و به عنوان قهرمان منافع مردم عادی جلوه گر شده است.»
زیر سایهٔ چنین تحولی در گوشت و پوست آمریکا است که ترامپ و هوادارانش تصور می کنند ایالات متحده نه با خطرات محیطی و پیرامونی که با تهدیدات سرزمینی مواجه است: مهاجرانی که به صورت غیرقانونی یا قانونی وارد خاک آمریکا می شوند و فرصت های شغلی را به یغما می برند، تروریست هایی که به درون خاک آمریکا نفوذ می کنند و امنیت آمریکا را به چالش می کشند و سرانجام تجارت ناعادلانه که توسط چین و برخی کشورهای دیگر بر آمریکا تحمیل می شود و سعادت و آیندهٔ یقه آبی ها را به تاراج می برد. اما واکنش ترامپ به همهٔ این تهدیدات سرزمینی یک چیز است: انقلاب در سیاست خارجی آمریکا. به قول والتر راسل مید، استاد دانشگاه یل، ترامپ اعتماد راسخی دارد که سیاست خارجی تاکنون باعث شده که منافع ملی آمریکا قربانی شود. شاید به همین دلیل هم باشد که او عزمش را جزم کرده است که طرحی نو دراندازد. او نه مانند دولت اوباما جهان را سازندهٔ آمریکا می داند و مانند نومحافظه کاران در دولت بوش پسر یا ریگان بر این اعتقاد پافشاری می کند که این آمریکاست که باید جهان را بسازد. بنابراین نه به چندجانبه گرایی لیبرال ها و همکاری با نهاد ها و سازمان های بین المللی یا شرکای آمریکا تن می دهد و نه به یکجانبه گرایی و دیدگاه امپریالیستی نئومحافظه کاران آمریکایی. او به یک آمریکای متفاوت می اندیشد؛ کشوری که به دلیل تمایز هایش تافته ای جدابافته در جهان است و دیگران نه توان آن را دارند که آمریکایی شوند و نه ایالات متحده تمایلی به آمریکایی شدن دیگران دارد.
چارچوب های تئوریک چنین ناسیونالیسمی را هم هانتینگتون در سال های ابتدایی قرن ۲۱ و قبل از مرگش طراحی کرده بود. این ناسیونالیسم با تفسیر مضیق از منافع ملی به دنبال تعریف مجدد از نقش آمریکا در نظام بین الملل است، به همین دلیل هم کلین کال، مشاور سیاسی جو بایدن و باراک اوباما معتقد است که آمریکا دوباره به عصر پرسش های بنیادین و مفهومی در سیاست خارجی اش بازگشته است، امری که تقریبا پس از جنگ جهانی دوم به این سو بی سابقه است. اگر از زمان هری ترومن همهٔ روسای جمهوری آمریکا به سیاست خارجی نظم ساز و جهانی و نگاه به بیرون به عنوان پایه های استراتژیک سیاست خارجی و همچنین صلح و امنیت بین المللی تکیه و باور داشتند، اما امروز ترامپ اعتبار و صحت تمامی این مفروضات کلاسیک را زیر سوال برده است. امروزه تصمیم سازان آمریکایی در دستگاه های بوروکراتیک وزارت خارجه و شورای امنیت ملی آمریکا به دنبال پاسخ به پرسش های طبقه بندی شدهٔ کلاسیک و تاریخی نیستند. به قول یوری فریدمن، نویسندهٔ مجله آتلانتیک امروز در ساختار سیاسی سوالات بنیادی تر از «بهترین برخورد با دولت های سرکش در نظام بین الملل چیست»، «سیاست ما نسبت به فلان کشور چه باید باشد» به وجود آمده است. از نگاه هال برندز، استاد دانشگاه جانز هاپکینز از دانشکدهٔ مطالعات پیشرفتهٔ بین المللی، پرسش های امروز نخبگان فکری آمریکا چنین مواردی است: «ما چه چیزی در جهان می خواهیم» یا «چگونه ایالات متحده باید نقش خود را در محیط بین المللی هدایت و ایفا کند؟» این پرسش های بنیادی از تغییرات پارادایمیک در سیاست خارجی آمریکا حکایت می کند.
بیشتر از ۷ دهه است که کار شناسان و تکنوکرات ها در واشنگتن پاسخ این سوالات را به عنوان مفروضاتی بَین در ذهن داشتند و به همین دلیل هم با بدیهی دانستن اصول و روش های حاکم بر سیاست خارجی آمریکا به سراغ چالش های عملیاتی تر و کاربردی تر حرکت می کردند؛ اما اکنون چالش های پیش روی واشنگتن تغییرات ماهوی کرده است؛ یعنی شاهد شیفت بزرگ از عرصهٔ میدانی و عملیاتی به حوزهٔ فکری، نظری و مفهومی هستیم. اما در اینجا پرسش کلیدی ای که کار شناسان با آن مواجه شده اند نسبت این شیفت پارادایمیک با نقش بین المللی آمریکاست. آیا به قول راسل مید این بحران استراتژیک که از زمان ترومن به این سو بی سابقه است، واشنگتن را به عصر جیمز مونروئه، رئیس جمهور آمریکا در سال ۱۸۲۳ میلادی بازمی گرداند؟ عصری که به عنوان انزواگرایی واشنگتن نامگذاری می شود. با توجه به نوع تهدیداتی که ترامپ و جامعهٔ پیروانش با آن مواجه هستند، تکرار چنین انزواگرایی ای عایدی چندانی را نصیب آنان نخواهد کرد. می توان حدس زد که احتمالا ۲۶مین دکترین سیاست خارجی آمریکا پیوندهای لازم میان نظامی گری و عدم مداخلهٔ خارجی را فراهم می کند.
علاقهٔ ترامپ به جنگ تجاری و تاکید او بر اینکه آمریکا در چنین نبردی برندهٔ نهایی خواهد بود، تهدید کرهٔ شمالی به جنگ هسته ای و پس از آن کشاندن این کشور به پشت میز مذاکره نشانه هایی روشن از تعارض دکترین ترامپ با انزواگرایی مونروئه هست. در این میان می توان نشانه های دیگری از عدم گرایش ترامپ به راهبرد انزواگرایانه را مورد شناسایی قرار داد: انتصاب چهره های نظامی در پست های مهم کابینه، سرمایه گذاری سنگین در بخش نظامی در مقایسه با کاهش بودجهٔ وزارت خارجه، ادامهٔ پایبندی به تعهدات نظامی آمریکا از جنگ در افغانستان تا جنگ علیه داعش در سوریه و عراق و کمپین های هوایی علیه گروه های تروریستی در یمن و سومالی. اما با این همه چنین تمایلی به کاربرد قدرت نظامی تفاوت بنیادین با عصر نومحافظه کاران خواهد داشت. نومحافظه کاران در صدد استفاده از قدرت نظامی و بی رقیب آمریکا جهت ساختن جهان و نظم بین المللی آمریکایی بودند. در کانون چنین نظامی گری ای، تعلقات ایدئولوژیک همچون صدور ارزش ها و دموکراسی آمریکایی به جهان قرار داشت، اما ترامپ اساسا به چنین علقه های ایدئولوژیک نه باور و نه حتی علاقه دارد. ترامپ همچون نومحافظه کاران نمی خواهد جهان را بسازد یا از نظام بین الملل امروز به عنوان میراث سیاست خارجی آمریکا پس از جنگ جهانی دوم حفاظت کند. دکترین ترامپ اول مراقبت از آمریکا است نه جهان. در چنین مقصود و مدینهٔ فاضله ای شاید ترامپ مشخصات و مولفه های یک انزواگرا را نیز به ظاهر به خود بگیرد. خروج از پیمان آب و هوایی پاریس و حتی نفتا در این جهت قابل تحلیل و ارزیابی است. به عبارت دیگر اگر ترامپ تشخیص دهد که معاهدات بین المللی و حتی مشارکت کشورش در سازمان ها و نهادهای بین المللی به زیان سلامت و سعادت شهروندان آمریکایی تمام می شود در خروج از همهٔ آن ها لحظه ای درنگ نخواهد کرد. اما چنین عدولی از نقش بین المللی آمریکا تفاوت بنیادین با انزواگرایی مونروئه خواهد داشت. مهم ترین نمونهٔ عملیاتی سنتز ناسیونالیستی ترامپ که از ترکیب توامان دو امر به ظاهر متناقض نظامی گری و عدم اشتیاق به مداخلهٔ خارجی به دست می آید، سوریه است. بررسی چنین نمونه ای تفاوت های بارز ترامپ با همهٔ دکترین های کلاسیک در آمریکا را به وضوح به نمایش می گذارد. ترامپ در مورد سوریه نه دغدغهٔ ملت سازی دارد نه دموکراتیک سازی و نه حتی موازنه سازی با روسیه. از نگاه ترامپ نه دموکراسی در شام عایدی ای برای منافع ملی آمریکا دارد و نه مواجهه با پوتین چیزی بر اندوختهٔ ایالات متحده می افزاید. او در مورد سوریه بنا به هر دلیلی فقط یک خط قرمز تعیین کرده است: کاربرد سلاح های شیمیایی و نامتعارف. در یک سال گذشته او به این بهانه دو بار به حملات کم شدت و سریع دست زد، ولی به قول ایندایک، پرسش مهم این است که اگر دولت اسد با سلاح های متعارف به جنگ تروریست ها و مخالفانش برود آن وقت تکلیف چه خواهد بود!
رفتار گذشتهٔ ترامپ به این پرسش مهم پاسخ روشنی می دهد. مواجهه با اسد بر عهدهٔ دیگران است. او در اینجا با نومحافظه کاران آمریکا فرسنگ ها فاصله می گیرد. ترامپ بار ها و بار ها اعلام کرده است که سرنوشت متحدان آمریکا در خاورمیانه و سایر نقاط جهان در دستان خودشان است نه در دست رئیس جمهور ایالات متحده. او در پیاده سازی این دکترین با هیچ کس هم رودربایستی ندارد نه عربستان و نه حتی اسرائیل. به نوشتهٔ مارتین ایندایک در مجلهٔ آتلانتیک، نتانیاهو در ۱۶ ماه گذشته بار ها تلاش کرده است بر ضد تاسیسات ایران در سوریه از ترامپ کمک های لازم را اخذ کند، اما در عوض نتانیاهو مجبور شده است ۷ بار به مسکو سفر کند و از پوتین درخواست همراهی و همکاری کند. ترامپ نه تنها به این خواستهٔ اسرائیل پاسخ مثبت نداده است که در عملیات اخیر خود در سوریه طی نامهٔ رسمی به تهران اعلام کرد که تاسیسات این کشور در تیررأس موشک های ایالات متحده قرار نخواهد گرفت. از نگاه ترامپ در بمباران تاسیسات ایران هیچ منفعتی نصیب واشنگتن نخواهد شد. از نگاه ایندایک، خاورمیانه برای ترامپ جغرافیایی پرچالش قلمداد می شود و به همین دلیل او برخلاف جان اف کندی قائل به محدودسازی تعهدات آمریکا در خاورمیانه و جهان است. از نگاه وی پول و خون آمریکایی نمی تواند صلح و امنیت پایدار را در خاورمیانه ایجاد کند، پس چرا باید با تحریک ایران هزینهٔ سنگینی را بر مالیات دهندگان آمریکایی تحمیل نماید. به همین دلیل باید ذهنیت ترامپ را در مورد کاربرد نیروی نظامی آمریکا در بحران های بین المللی این چنین تحلیل کرد: پیروزی سریع و فرار از جهنم.
راهبرد چماق منهای هویج
تئودور روزولت، ۲۶مین رئیس جمهوری آمریکا ۱۱۷ سال قبل در میان هوادارانش در ایالت مینه سوتا سیاست خارجی اش را چنین تعریف کرد: با صدای ملایم سخن بگو و چماقی بزرگ هم بالای سرت نگه دار. ترامپ این سخن روزولت را آویزهٔ گوشش قرار داده است، اما در جهت عکس آن عمل می کند. او تا جایی که ممکن است صدایش را بالا می برد ولی پُتک بزرگش را هم به نشانهٔ قدرت در دست دارد. در حوزهٔ راهبرد بسان عرصهٔ دکترین، ترامپ در حال پشت سر گذاشتن استانداردهای کلاسیک آمریکا است. او برای حداکثرسازی عواید آمریکا در حوزهٔ منافع ملی، به طور رسمی هویج را از معادلات کنار زده است. ترامپ از چنین راهبردی تاکنون با همهٔ فرازوفرود هایش در برخی حوزه ها پاسخ لازم را گرفته است. در مواجهه با کرهٔ شمالی زبان تندوتیز باعث شد که چینی ها از بازی مرد دیوانهٔ ترامپ به شدت نگران شوند. یان سون، کار شناس چینی اخیرا ترس پکن را از حملهٔ احتمالی ترامپ به کرهٔ شمالی مورد تایید قرار داد. شاید همین راهبرد بود که ترامپ را در بازی گرفتن بیشتر از چین به موفقیت رهنمون کرد. احتمالا بدون چنین تهدیداتی پکن حاضر نمی شد پای قطعنامهٔ تحریم های بی سابقه علیه پیونگ یانگ را امضا کند. همین رویکرد تا حدودی در برخورد با متحدان آمریکا نیز جواب داده است. کرهٔ جنوبی حاضر شده نیمی از هزینه های سالیانهٔ حضور نیروهای نظامی آمریکا در شبه جزیره را پرداخت کند. متحدان اروپایی آمریکا در ناتو پذیرفته اند سهم خود را در بودجه سازمان آتلانتیک شمالی افزایش دهند. با این همه به نظر می رسد ترامپ از عملکرد راهبرد خود در طول یک سال گذشته رضایت کافی را نداشته است. ظاهرا او انتظاراتی داشته که کمتر برآورده شده است. او به خوبی سخنان روزولت در مینه سوتا را به خاطر می آورد. روزولت در آن سخنرانی معروفش گفته بود اگر یک مرد به طور مداوم سروصدا به پا کند ولی جسارت لازم را از خود نشان ندهد، آن چماق بزرگ او را از دردسر نجات نخواهد داد. ۲۶مین رئیس جمهور آمریکا مدام در آن خطابه اش تاکید می کرد که باید اقدامات پشتوانهٔ کلمات باشند. اما هال برندز معتقد است که در سال اول ریاست جمهوری ترامپ سیاست ها از مواضع رئیس جمهور کمتر رادیکال بودند. در کانون این نابسامانی ها دستگاه بوروکراتیک و حلقهٔ مشاوران ترامپ قرار داشتند. درواقع مشکل آمریکا در دورهٔ ریاست جمهوری ترامپ نه خود رئیس جمهور بلکه اطرافیان او بوده است. ترامپ دکترینی را دوست می داشته که هیچ کدام از مشاورانش به آن بها نمی دادند چراکه آن را عبور از اصول و ارزش های کلاسیک در سیاست خارجی آمریکا تلقی می کردند. به همین دلیل هم هست که او امروز از شنیدن پاسخ نه به مواضع اش خسته و مستاصل شده است. رمز و راز تغییرات جدید در کابینه نیز در همین مساله نهفته است. او با اضافه کردن پمپئو و بولتون می خواهد فاصلهٔ بین حرف و عملش را کمتر از پیش کند. هاگ هویت، سیاستمدار محافظه کار آمریکایی معتقد است که ترامپ از این دو می خواهد که در برابر دیدگانش استدلال کنند و هنگامی که ترامپ تصمیمش را گرفت، تنها بگویند «بله آقای رئیس جمهور» اگرچه پمپئو خود یک سیاستمدار کلاسیک جمهوری خواه است و بولتون از بازماندگان کشتی ۶۰۰ نفرهٔ نومحافظه کاران دولت رونالد ریگان ولی به لحاظ تیپ شخصیتی و در برخی قواعد سیاسی با ترامپ اشتراک نظر دارند. مارتین ایندایک در مقالهٔ اخیرش در مجلهٔ آتلانتیک به خوبی نشان داده است که اعضای جدید تیم ترامپ چگونه اختلافات بعضا استراتژیکشان را به سود اشتراکات شخصیتی و تاکتیکی کنار گذاشته اند. کالین کال نیز در مورد پایان تداخلات کارکردی در هیات حاکمهٔ آمریکا با ایندایک و هاگ موافق است: «آن ها می توانند بوروکراسی آمریکا را برای پاسخ به خواسته های ترامپ هدایت کنند و حتی اگر در این زمینه با همهٔ تفکرات ترامپ همگام نشوند، به رئیسشان نخواهند گفت که تصمیم ات اشتباه است. بنابراین به جای محدود کردنش او را برای انجام اقدامات موردنظر مسلح و مجهز می کنند.» شاید رمز حمایت هنری کیسینجر از تغییرات اخیر در دولت آمریکا هم در همین واقعیت نهفته باشد. کیسینجر این تغییرات را به منزلهٔ بازگشت انسجام به سیاست خارجی آمریکا حتی در چارچوب ساختاری جدید می داند. ترامپ در انتخاب پومپئو و بولتون روی همین نقاط اشتراک حساب ویژه ای باز کرده است. او با توجه به سابقهٔ آشنایی و کار مشترک با این دو احتمالا اختلافات را حتی در ابعاد استراتژیک قابل مدیریت می داند. این دو مشاور جدید هم در بُعد ضرورت یکجانبه گرایی و هم در حوزهٔ جنگ های کم شدت با ترامپ اشتراک نظر دارند. بررسی مقالات بولتون در مارچ و آگوست ۲۰۱۵، ژانویهٔ ۲۰۱۴، جولای ۲۰۱۲ و اکتبر ۲۰۰۹ چنین همسویی ای را حداقل در ابعاد تاکتیکی نشان می دهد.
بولتون در این مقالات به جای کاربرد واژهٔ جنگ «war» از دو واژهٔ کلیدی نوعی جنگ «some kind of war» یا حملهٔ نظامی «military strike» استفاده می کند. او همچون رئیس اش علاقهٔ وافری دارد که هزینهٔ انسانی دستور کارهای سیاسی را کاهش دهد. کاربست چنین واژگانی در چارچوب راهبرد پیروزی سریع یا فرار از جهنم دونالد ترامپ قابل بررسی و ارزیابی است.
نگاه ترامپ به چماق بزرگش یا همان قدرت نظامی و اقتصادی آمریکا، ایدئولوژیک، هنجاری و ارزشی نیست. در نگاه او قدرت سخت ایالات متحده خاصیت ابزاری برای نیل به هدف حفاظت از منافع ملی آمریکا دارد. او به قول فریدمن برخلاف نومحافظه کاران به دنبال پیشبرد دموکراسی یا ملت سازی براساس قدرت نظامی نیست. ترامپ همچنین مثل نومحافظه کاران علاقه ای ندارد که از طریق قدرت بی بدیل آمریکا در حوزهٔ نظامی لحظهٔ هژمونی آمریکا را به عصر هژمونی تبدیل کند. شاید از این بُعد اختلاف نظری جدی میان ترامپ و حداقل بولتون بروز کند ولی به نظر می رسد محاسبات ترامپ در مدیریت مشاورش درست از آب درخواهد آمد. اگر به لیست مشاوران امنیت ملی روسای جمهوری سابق آمریکا نگاه کنیم، می توان به یک طبقه بندی عمده و کلان رسید. این مشاوران یا نظامی بوده اند یا سابقهٔ حضور در دانشگاه و دستگاه بوروکراسی را داشته اند. در لیست نظامیان می توان به جان پویند کستر، کالین پاول، جیمز جونز، مایکل فلین و مک مستر اشاره کرد و در لیست دیگر مک گرویاندی، هنری کیسینجر، فرانک کارلوس، برنت اسکوکرافت، استفان هادلی، والت روستو، برژینسکی، آنتونی-لیک، کاندولیزا رایس و سوزان رایس اشاره کرد. همهٔ آن ها تقریبا در عصر خود یا غول های ارتش بوده اند و یا دایناسورهای عرصه های آکادمیک و بوروکراسی آمریکا. اما واقعیت این است که از این حیث بولتون کارنامهٔ بسیار ضعیفی دارد به همین دلیل هم به نظر می رسد که مدیریت فردی چون بولتون به مراتب آسان تر از ژنرال ۴ ستاره و متفکری مثل مک مستر باشد. اگر ترامپ قبل از ورود این چهره های جدید به تیمش حکم سگی را داشت که گاز هایش قوت و قدرت پارس هایش را نداشت، امروز با کمک پمپئو و بولتون می تواند به همان شدتی که پارس می کند، گاز هم بگیرد. حال اگر به پیگیری چنین راهبردی از سوی ترامپ قائل باشیم، آن وقت این پرسش مطرح خواهد شد که نگاه رئیس جمهور آمریکا به امر دیپلماسی چیست با رئیس جمهوری که هویج را از معادلات خود حذف کرده است، چگونه می توان معامله و گفت و گو کرد.
الگوی رفتاری ترامپ در مورد کره شمالی نشان می دهد که او جایگاه فاز دیپلماسی و بده بستان را به مرحلهٔ پس از راهبرد خود سوق داده است. او در گام اول حریف را با تهدیدات لفظی و کلامی می ترساند. در صورت عدم کارآمدی سپس ضربهٔ غافلگیرانه را چه به لحاظ نظامی یا اقتصادی (چماق) وارد می کند و پس از آن حاضر است پشت میز مذاکره بنشیند. علت پیگیری چنین راهبردی حداکثرسازی منافع ملی آمریکا در مناسبات بین المللی است. البته واکنش بازیگران نظام بین الملل به راهبرد این چنینی ترامپ با یکدیگر کاملا متفاوت است. تجربهٔ ۱۶ ماه گذشته نشان می دهد که دوستان مردد با همان تهدیدات لفظی وارد بده بستان می شوند (برخورد اروپایی ها در مورد خروج احتمالی آمریکا از برجام یا تامین بودجهٔ ناتو یا حتی موازنهٔ تجاری با ایالات متحده). در مورد رقبا اما پاسخ ها متفاوت بوده است. آن ها که دستورکار اقتصادی را اولویت می دهند مثل چین، در همان مرحلهٔ اول وارد پروسهٔ چانه زنی می شود. اما هواداران دستورکارهای سیاسی همانند روسیه در مراحل اولیه ضربهٔ غافلگیرانه سیگنال های مصالحه را از خود بروز می دهند. اما در مورد دشمنانی مثل کره شمالی پیگیری سیستماتیک و تمام عیار مرحلهٔ ضربهٔ غافلگیرانه کارآمدی اش را تا حدودی نشان داده است. ترامپ در فاز دوم راهبرد خود البته هیچ ابایی ندارد که با دیکتاتور ها و ناقضین حقوق بشر و حتی نفی کنندگان ارزش های لیبرالی غرب وارد بده و بستان شود. نحوهٔ برخورد او با پوتین، اردوغان، السیسی، شی جین پینگ و رودریگو دوترته به خوبی اثبات کننده همین الگوی رفتاری است.
برجام و ترامپ
ترامپ برجام را بد ترین توافق آمریکا در طول تاریخ می خواند، اما به واقع چرا این چنین است؟ مگر نه اینکه خروجی برجام تحت نظارت قرار گرفتن برنامهٔ هسته ای ایران توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی است. آژانس پس از به امضا رسیدن برنامهٔ جامع اقدام مشترک نزدیک به ۲۰۰۰ سانتریفیوژ پیشرفتهٔ ایران را مهر و موم کرد. بیشتر از ۱۹۰ بار تاسیسات هسته ای ایران را مورد بازرسی قرار داد. صد ها تصویر از دوربین های نصب شده در مراکز هسته ای ایران را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و در نهایت بیشتر از یک میلیون صفحه اطلاعات را جمع آوری کرد. اما چرا با این پیشرفت ترامپ برجام را بد ترین معامله در طول تاریخ آمریکا می داند! پاسخ کاملا روشن است. اوباما و دیپلماسی چماق و هویجش از نگاه ترامپ ناکارآمد بوده است. برداشت ترامپ این است که صرف نظر از دکترین ملی گرایی اگر اوباما به راهبرد چماق منهای هویج قائل بود، می توانست امتیازات بیشتری در فاز بده بستان به دست آورد و امتیازات کمتری را هم واگذار کند. او نه تنها چنین امتیازاتی را به دست نیاورد بلکه در عوض با آزاد کردن پول های بلوکه شدهٔ ایران و ایجاد فرصت به تهران برای احیاء اقتصادش اسباب لازم را در اختیار جمهوری اسلامی قرار داد تا بازگشت مقتدرانه ای به ترتیبات منطقه ای داشته باشد. اما چنین بازگشتی در مرحلهٔ اول نه عایدی برای منافع ملی و اقتصاد آمریکا داشته است و در مرحلهٔ دوم نه سودی برای متحدان مصمم واشنگتن در خاورمیانه. از نگاه ترامپ، سعودی و اسرائیل تاکنون اقتصاد آمریکا را غرق در پول کرده اند و به همین دلیل شایستهٔ حمایت هستند البته نه آنچنان حمایتی که همین اندوخته های مالی را از کف آمریکا برباید. علاوه بر این نقش منطقه ای ایران و ضرورت حمایت از متحدان باعث شده است که آمریکا نتواند از میزان مخارج و هزینه های خود در خاورمیانه اندکی بکاهد. تحت همین چارچوب فکری است که ترامپ از معامله ای با تهران حمایت می کند که همهٔ این ملاحظات را دربرگرفته باشد؛ لذا مرحله ای کردن حل چالش میان تهران و واشنگتن فاقد مطلوبیت های راهبردی و اقتصادی برای ترامپ است. به همین دلیل رئیس جمهور آمریکا جهت نیل به ایده آل های خود بر رابطه با تهران نقطهٔ پایان گذاشته است تا از سر خط سیاست و راهبردش را بنویسد و محقق کند. پس برجام خود به اهرم و ابزار تهدید و فشار تبدیل شد. اینکه آمریکا با حفظ وضع موجود دیگر در برجام نمی ماند، حکم فریاد زدن ترامپ را پیدا کرد؛ همه به نوعی به تکاپو افتاده اند از اروپا تا روسیه و چین تا ایالات متحده در برجام نگه داشته شود. همراهی اروپا با واشنگتن تا به امروز در نفی نقش منطقه ای و برنامهٔ موشکی ایران حکایت از این مساله دارد که این سروصدای ترامپ تا حدی جواب داده است. در پشت پرده تلاش های دیپلماتیک و فشرده ای از اروپا در جریان است که ترامپ ترغیب به ماندن شود. اما مسالهٔ مهم این است که ترامپ در ۱۶ ماه گذشته بار ها و بار ها از عزم خود برای خروج از برجام سخن گفته بود و هر بار به نوعی زمان تحقق این تهدید به تعویق انداخته شد. بخشی از این تعویق ها عامدانه از سوی ترامپ بود و بخشی دیگر عامدانه از سوی مشاورانی کلید خورد که با خروج آمریکا از برجام مخالف بودند. اما ترامپ با تغییرات در کابینهٔ خود درجه و سطح این تهدید به خروج را افزایش داد و به همان میزان توانست بر دستورکارهای سیاسی و دیپلماتیک اروپا در مواجهه با ایران تاثیر بگذارد. امروز تقریبا در غرب کمتر صدایی در تایید نقش منطقه ای یا برنامهٔ موشکی ایران شنیده می شود حتی همه بر سر این مساله اجماع پیدا کرده اند که برجام قرارداد کاملی نیست و باید تکمیل شود اگرچه آلمان و فرانسه همچنان بر کارآمدی توافق هسته ای پافشاری می کنند. (بهترین توافق نیست ولی قابل دسترس ترین توافق در سال ۲۰۱۵ بود). اما با وجود همهٔ این پیشرفت ها هنوز نشانه ای از مصالحه از سوی تهران دیده نمی شود به همین دلیل اگر وضعیت به همین منوال پیش برود هر روز احتمال خروج آمریکا از برجام افزایش می یابد چراکه ترامپ تصور می کند بازگشت تحریم ها مواجهه با تهران را وارد فاز چماق خواهد کرد درواقع تهدید به خروج، اروپا را با آمریکا همراه ساخته است ولی این کافی نیست. باید برای نرمش تهران سازوکار تحریم ها به نوعی بازگردد. ولی نصر اخیرا در مقاله ای که در آتلانتیک به چاپ رسانده است، از برنامهٔ مشترک سعودی و آمریکا برای حذف ایران از بازار نفت خبر می دهد. پیش بینی این است که در صورت عملیاتی شدن این برنامه قیمت نفت به بشکه ای ۸۰ دلار برسد؛ امری که می تواند حداقل برای سعودی و محمد بن سلمان ایده آل باشد و منابع مالی لازم برای پیگیری پروژه های جاه طلبانهٔ اقتصادی، نظامی و امنیتی محمد را فراهم کند.
روزنامهٔ واشنگتن پست نیز از طراحی نقشهٔ راهی میان ترامپ و مکرون خبر داده است تا در صورت خروج آمریکا از برجام، شرکت های فرانسوی و حتی اروپایی از گزند بخشی از تحریم های واشنگتن در امان باشند. چنین سناریوهایی این ظن و گمان را تقویت می کند که احتمالا ترامپ برنامهٔ خروج از برجام را از ۱۲ می عملیاتی کند ولی در عین حال با مستثنا کردن متحدان اروپایی اش از تحریم ها در طول یک بازهٔ زمانی ۶ الی ۹ ماهه سایهٔ تحریم ها را بیش از پیش بر سر ایران بگستراند تا در آن سو مذاکرات اروپا با ایران نیز به مطلوبیت های مورد نظر دست یابد. اگر در این فرجهٔ زمانی نیز ترامپ به سرمنزل مقصود نرسید شرایط برای اعمال تحریم های اقتصادی فراهم خواهد شد. در آن مقطع زمانی احتمالا اعمال چنین سیاست و راهبردی با مخالفت چندانی از سوی اروپایی ها مواجه نمی شود. در این میان ترامپ به فرجام و سرانجام مذاکرات با کرهٔ شمالی به عنوان یک الگوی سیاسی نگاه خواهد کرد. هر نوع موفقیتی در این مذاکرات اسباب لازم را برای سرایت این الگو (تحریم های حداکثری) به مورد ایران فراهم می کند. همزمان با فاز تحریم، قرائن و شواهد نشان دهندهٔ عزم آمریکا برای چینش جدید بازیگران منطقه ای و ائتلاف بندی های نوین در منطقه است. از نگاه تیم ترامپ با تداوم وضع موجود، امکان رجعت تهران به میز مذاکرات بسیار بعید به نظر می رسد اما با به راه انداختن محدودیت های راهبردی در منطقه می توان حداقل به چنین رجعتی بیشتر امیدوار بود.
فاز اول این پروژه با سفر پمپئو به منطقه زده شد؛ فراهم کردن مقدمات آشتی کنان دوحه با ریاض در همین جهت قابل ارزیابی است. در واقع این آشتی سیاسی پیش درآمد یک ائتلاف منطقه ای علیه تهران است که همه در آن حضور دارند. از قطر و عربستان در حاشیهٔ جنوبی خلیج فارس تا مراکش در جبل الطارق. با همهٔ این ها اما یک انحراف راهبردی در بیشتر تحلیل های موجود میان کار شناسان ایرانی و غیرایرانی در مورد ترامپ و دکترینش دیده می شود. ترامپ هیچ علاقه ای به پیگیری سیاست تغییر رژیم در ایران ندارد. همهٔ دغدغهٔ او یک معاملهٔ بزرگ با تهران در زمان مناسب است. او همان طور که حاضر شد با کیم جونگ اون دیدار کند هیچ ابایی ندارد که این الگوی مذاکراتی را به ایران نیز سرایت دهد و این نکته ای است که حتی اعراب و اسرائیلی های ضدایرانی نیز در محاسباتشان به خطا رفته اند. حتی در این میان به نظر نمی رسد یادداشت اخیر ولی نصر در مجلهٔ آتلانتیک در مورد بازگشت طرفداران سیاست تغییر رژیم به سیاست خارجی آمریکا محلی از اعراب داشته باشد. فراموش نکنیم که ترامپ نه اوباما است و نه حتی بوش. او در حال فاصله گرفتن با دکترین های کلاسیک آمریکایی است. این فاصله آنچنان است که جیمز متیس در نشست امنیت ملی آمریکا در سال ۲۰۱۷ تلاش کرد حضور نیروهای نظامی آمریکا به سراسر جهان را این چنین برای ترامپ توجیه کند: «اگر نباشیم، تروریست ها در میدان تایمز نیویورک بمب گذاری خواهند کرد.» ترامپ با چنین مشخصاتی هم می تواند تهدید بزرگ باشد و هم یک فرصت بی سابقه. الزام مواجهه با هر یک از این ابعاد، شناخت ترامپ و جهان بینی اش را می طلبد.