سفر محمد بن سلمان به عراق تهدیدی برای ایران نیست

حمید کاظمی، کارشناس مسائل خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: سفر محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به عراق طی روزهای اخیر یکی از داغترین سوژه های سیاسی در شبکه های اجتماعی در عراق شده و فعالان سیاسی و شهروندان به ابراز نظر در این خصوص می پردازند که حکایت از اهمیت این سفر دارد. برخی اهمیت این سفر را فوق العاده دانسته و آن را فصلی جدید از توازن قوا در خاورمیانه می دانند.

از این منظر، سفر محمد بن سلمان که بعد از سه دهه اولین سفر یک مقام عربستانی به بغداد محسوب می شود از نگاه برخی ناظران بسیار مهم انگاشته شده و آن را برآیند تغییر در سیاست خارجی عربستان در قبال عراق می دانند که از یک سال قبل با سفر برخی مقامات عراقی به عربستان و همچنین انتصاب سفیر سعودی در بغداد آغاز شد. بر این اساس عربستان در فرایندی بلند مدت بدنبال تضعیف شیعیان و حذف آنها خواهد رفت و جریان سیاسی – نظامی متمایل به خود را در عراق ایجاد می کند.

آنچه از گزارش ها درخصوص فصل جدید روابط بغداد – ریاض بعد از جنگ دوم خلیج فارس مطرح می شود، نشان می دهد که محور آشتی سعودی و عراق همکاری های اقتصادی و بازشدن درهای بازار این کشور به روی شرکت های عربستانی است و همچنین ایفای نقش سرمایه گذار جهت بازسازی خرابی های بازمانده از جنگ با تروریسم در سه سال گذشته؛ اما در ورای این برنامه ریزی اقتصاد محور، هدف از این همکاری بیش از هر چیز مقابله و تضعیف ایران است.

در همین زمینه کنت پولاک، تحلیلگر ارشد سازمان سیا در گزارشی در فارین افرز تاکید می کند که عربستان در عدم برقراری ارتباط با عراق بعد از سقوط صدام دچار اشتباه شد و اکنون شاهزاده محمد بن سلمان باید با تغییر این سیاست و حضور فعال در این کشور زمینه بازیابی جایگاه گذشته را برای عربستان در صحنه سیاسی عراق فراهم کند.

از نگاه تحلیلگرانی که سفر محمد بن سلمان را از این زاویه می نگرند، این سفر زنگ خطری برای ایران و جریان شیعه در عراق است و خیانتی بزرگ که منجر به تضعیف «بیت شیعی» در سپهر سیاسی عراق تلقی می شود چراکه دوستی با اصلی ترین حامی تروریست های تکفیری که در خلال سال های اخیر صدها هزار نفر از مردم عراق را در خیابان ها قتل عام کردند، هدفی جز نابودی شیعیان و بازگشت نظام سیاسی سابق ندارد.

با این حال به نظر می رسد، این نقطه نظر کمی اغرارآمیز و ناشی از عدم درک کامل از فضای سیاسی و جامعه عراق است.

هرچند روابط بغداد – ریاض نسبت به دو سال قبل دچار تحول شده و سفیر سعودی در عراق مشغول ملاقات و بهبود روابط است، برخی رهبران سیاسی به دیدار پسر سلمان می روند و شرکت های عربستانی برای فعالیت و سرمایه گذاری وارد عراق شده اند، اما نباید فراموش کرد که همه این شرایط ناشی از یک واقعیت است که سعودی ها بخوبی درک کردند؛ عربستان نه با دوستانش در نظام سیاسی، نه بعثی ها، نه القاعده و نه داعش نتوانست سامان سیاسی عراق جدید را متحول کند.

عربستان با وجود میلیاردها دلار سرمایه گذاری نتوانست شیعیان را زیرسایه متحدان خود قرار دهد و یا بتواند از فرصتی که آمریکایی ها با حذف صدام ایجاد کردند، بهره ببرد و در اشتباهی تاریخی همانند اشتباه در حمایت از صدام مقابل ایران، از گروه های تکفیری علیه دولت قانونی عراق استفاده کرد که سرانجام با ورود حشد الشعبی نسخه شان در مناطق حیاتی عراق پیچیده شد.

از سوی دیگر، جامعه عراق همانند بسیاری از کشورهای عربی خاورمیانه مبتنی بر روابط فروملی و خرده فرهنگ هاست که ساختارهای متصلب آن براحتی دچار تغییر نمی شود، هویت های عربی و کردی یا شیعه و سنی در عراق به این راحتی با یک چرخش در سیاست خارجی، ساخت یک ورزشگاه یا سفر ولیعهد سعودی متحول نمی شوند و این هویت ها و اشتراک بین الاذهانی (intersubjectivity) که در گذر سالها شکل گرفته تغییر نمی کند.

تا زمانی که عربستان در سیاست خود در قبال شیعیان بحرین، عوامیه، قطیف و یمن تغییری ایجاد نکند، نمی توان انتظار داشت که برای محمد بن سلمان و سفیر سعودی در نجف و کربلا فرش قرمز پهن شود، تا زمانی که سیاست تکفیر در نظام آموزشی عربستان وجود دارد نمی توان انتظار داشت که در جامعه شیعیان عراق تغییر قابل اشاره در قبال سعودی ها روی دهد که این چنین تغییراتی در عربستان هم مستلزم تغییراتی اساسی در بنیاد سیاست و حکومت در عربستان و تغییر در رابطه دین و دولت در این کشور است که تاکنون هیچ کدام از اصلاحات محمد بن سلمان در چنین مسیری نبوده و تنها دربردارنده اصلاحاتی در روبناهای سیاسی و اجتماعی این کشور بوده است.

پس با آنچه گفته شد، می توان نتیجه گرفت که تنها در صورت تغییرات واقعی و عمیق در رابطه عربستان با شیعیان در سطح منطقه و حتی داخل عربستان می توان انتظار تغییر در رابطه شیعیان عراق با عربستان را داشت اما در شرایط فعلی این رابطه در سطح روبنای همکاری های اقتصادی باقی خواهد ماند.

رهبران سیاسی عراق نیز با درک درست از روابط بغداد – ریاض به عنوان دو کشور، در حال مذاکرات سیاسی و اقتصادی با عربستانی ها هستند هرچند برای خودشان هم چرخش ناگهانی سعودی ها شک برانگیز شده، ولی در حال رایزنی برای شکل دادن به آینده روابط دو کشور در فرایندی میان مدت و بلند هستند تا تامین کننده منافع اقتصادی کشورشان باشد چراکه در شرایط فعلی این کشور بیش از هرچیز به سرمایه گذاری برای عبور از شرایط دشوار اقتصادی ناشی از کاهش قیمت نفت نیازمند است.

عراق کشوری مستقل است که می تواند روابط خارجی خود را براساس منافع ملی خود طراحی کند، ولی باید در این باره این نکته را در نظر داشت که برای یک دهه رسانه هایی چون العربیه درباره اینکه ایران مانع روابط عراق و سعودی است را تبلیغ کردند، اما اکنون می بینند که تهران با وجود روابط مستحکم با بغداد و اختلافات شدید با ریاض، مانعی در مسیر بهبود روابط دو کشور نشده و دخالتی در این خصوص نداشته است.

رسانه های آنها سال ها رهبران عراقی را به بدترین شکل مورد اهانت قرار دادند و آنها را با صفاتی زننده و زشت توصیف کردند، اما امروز شاهد این هستند که عراق مستقلاً با عربستان سعودی وارد مذاکرات سیاسی شده و نه هیچ کدام از مقامات رسمی و موثر در سیاست خارجی تهران اظهار نظر رسمی در این زمینه کرده اند و نه حتی در جلسات خود با مقامات عراقی آنها را تحت فشار قرار داده اند. در حالیکه سعودی ها از هیچ فرصتی برای ضربه زدن به جمهوری اسلامی ایران دریغ نمی کنند و در جلسه با هر مقام سیاسی و اقتصادی تلاش دارند تا به ایران ضربه وارد کنند.