همه‌پرسی کردستان عراق: حقیقت، واقعیت و مصلحت

نویسنده: علی امیدی، دانشیار روابط بین الملل دانشگاه اصفهان

دیپلماسی ایرانی: در عید ۱۳۸۱ به همراه یک گروه رسانه ای ژاپنی عازم عراق شدم. نقش من مترجم و دستیار بود. از مرز قصر شیرین وارد کردستان عراق-شهر سلیمانیه- شدیم. این سفر حدود یک ماه طول کشید و از شهرهای سلیمانیه، اربیل، کرکوک و تکریت بازدید کردیم. بوی باروت هنوز در شهر تکریت به مشام می رسید و به تازگی آمریکایی ها این شهر را فتح کرده بودند. بیشتر روزهای اقامتم در هتل آشتی و پالاس سلیمانیه بود. به محض ورود به این شهر، اکثر نگرانی های قبل از سفرم برطرف شد؛ زیرا کردستان عراق را خیلی متفاوت تر از ایران نیافتم. هر چند قطعا سطح فرهنگی، آبادانی، امنیت و نظم مناطق کردنشین ما بالا تر بود. برای درک زیرپوست شهر به کافه ها، کافی نت ها، رستوران ها و مراکز خرید هم سر زدم. برای من جالب بود که در برخی از این اماکن، ترانه های خوانندگان ایرانی پخش می شد. به محض اینکه می فهمیدند من ایرانی غیرکرد هستم ترانه «یکی بود، یکی نبود» را برای من زمزمه می کردند و سعی در برقراری ارتباط با من داشتند. من برای اکثر ارتباطاتم از جمله خرید، رفت و آمد و غیره با برخی کلمات فارسی نیاز خود را برطرف می کردم. تاکنون به ده ها کشور سفر کردم ولی تنها جایی که یک ایرانی برای غذا خوردن دچار مشکل نمی شود کردستان عراق است؛ زیرا به وفور غذاهای باب طبع ایرانی در آنجا یافت می شود.

از این خاطره گویی مختصر این نتیجه را می خواهم بگیرم که با نظر اساتیدی چون احمد نقیب زاده و داوود هرمیداس باوند مبنی بر اینکه کردستان عراق ادامه ایران بزرگ است تقریبا موافقم؛ چون به عینه دیدم. اما با دیدگاه همدلانه آن ها نسبت به همه پرسی و نتایج آن جسارتاً مخالفم. اینکه همه پرسی انجام شده که با رأی موافق ۹۲ درصدی همراه بوده می تواند تأمین کننده سعادت مردم این منطقه باشد شدیدا تردید دارم. تز دکتری بنده در خصوص «خودمختاری و حق تعیین سرنوشت اقلیت ها» بود. تاکنون آثاری در این زمینه از من منتشر شده است و عمیقا در این حوزه مطالعه دارم. شکی نیست که در دنیای آرمانی و حقیقت، این حق طبیعی مردم است که برای سعادتشان یک قرارداد سیاسی را تبدیل به قرداد سیاسی دیگر نمایند. دولت و مرز یک امر اعتباری است و نباید یک دسته آدم تا ابد چوب قرارداد سایکس –پیکو که آن هم یک قرارداد بود بخورند. در دنیای پسامدرن، دولت با مرزهای متعین هیچ قداستی ندارد؛ هدف باید امنیت و سعادت مردم باشد. ولی اگر تغییر وضعیت از طریق همه پرسی به بدبختی مردم دامن بزند باید از آن دست کشید.

نکته مهم تر اینکه، پدیده های اجتماعی به قول اندیشمندان مکتب برسازی (constructivists) یک امر نسبی و ربطی (relational) هستند. آن ها مثل اشیاء طبیعی نیستند که بودن آن ها نیاز به تصدیق دیگران نباشد. دولت بودن یک موجودیت سیاسی (entity) موقعی تحقق پیدا می کند که یک توافق بین الاذهانی روی آن باشد. در حقوق بین الملل تحت عنوان «شناسایی» از آن نام می برند. ممکن است توافق بین الاذهانی کامل روی یک پدیده نباشد همانطور که روی اسراییل و کوزوو نیست ولی باید حداقل این توافق باشد. در خصوص استقلال کردستان عراق حتی یک توافق بین الاذهانی حداقل هم وجود ندارد و همه کشور ها در سطوح منطقه ای و جهانی (غیر از اسراییل) و همه سازمان های بین المللی از در مخالفت با آن درآمدند. بنابراین صرف برگزاری رفراندوم و نتایج قرائت شده موجودیت وضع جدید را تأیید نمی کند. مضافاً اینکه زندگی مردم این منطقه پس از همه پرسی به نکبت افتاده و آن ها در تأمین حداقل نیازها مانده اند. این همه پرسی جز بدبختی، تاکنون چیز دیگری برای مردم کرد به ارمغان نیاورده است. افزون بر این، مرزهای این کشور خیالی نامعلوم و آبستن خشونت شدید است. ارتش عراق و دولت های همسایه گارد گرفته اند. بنابراین اگر خواسته مردم این منطقه در وضع یک قرارداد سیاسی جدید را بر حق بدانیم اما واقعیت و مصلحت حکم دیگری دارد. در اینجاست که باید نتیجه بگیریم که همه پرسی کردستان عراق از درایت خارج بوده و سرآغاز منازعه جدید در عراق خسته از جنگ و همسایگان تاوان داده عراق خشونت زده است. بهتر است کردهای عراق حقوق خود را در چارچوب فدرالیسم عراق جدید پیش ببرند.