تروریسم و پیچیدگی عرصه حقوق بشر

سیدحسین رضوانی، رئیس گروه مطالعات حقوقی سیاسی و بین المللی وزارت خارجه*

دیپلماسی ایرانی: فعالیت های تروریستی روز به روز ابعاد جدیدی پیدا می کند و درهمین راستا تلاش ها برای مقابله با آن نیز متفاوت از گذشته شده است. در این میان آن چه حائزاهمیت است لحاظ کردن مؤلفه های حقوق بشر و حقوق بشردوستانه در تنظیم کنوانسیون و اسناد منطقه ای و فرامنطقه ای است که برای مقابله با تروریسم تصویب شدند.

جامعیت و تأثیرگذاری مسائل حقوق بشری اهمیت اصول مندرج در کنوانسیون حقوق بشر را برجسته تر کرده است. از همین رو بسیاری نگران هستند که برخی از نهادها و دولت ها به بهانه مقابله با تروریسم حقوق بشر را نادیده بگیرند یا به بهانه مقابله با فعالیت گروه های تروریستی، حقوق شهروندان را نقض کنند. زمانی که حقوق بشر در قالب کنوانسیونی ارائه شد، بسیاری از کشورها از پذیرش آن خودداری کردند؛ به عنوان نمونه آسیا با تکیه بر فرهنگ ریشه دار و مکاتب فلسفی، مذهبی و دینی اش از پذیرش اصول مندرج در کنوانسیون حقوق بشر خودداری کرد.

با این حال در سال های اخیر شاهد نوعی اجماع یا به بیانی دیگر همگرایی در پذیرش اصول مندرج در اعلامیه حقوق بشر هستیم. به بیانی دیگر حقوق بشر به مقوله ای جهانشمول تبدیل شده است. تا دهه 80 اختلافات بارزی میان قطب های مختلف در ارتباط با اصول حقوق بشر وجود داشت، اما در شرایط کنونی در ارتباط با اصول حقوق بشر واگرایی به همگرایی تبدیل شده است.

در این میان باید به سایش یا فرسایش حاکمیت ها در برابر حقوق بشر پرداخت؛ امری که اگرچه در دهه های گذشته نیز وجود داشت، اما امروزه ابعادی تازه یافته است. بازیگران جدیدی وارد عرصه بین الملل شده اند، کنش گران غیردولتی که در قالب گروه ها و سازمان ها و همچون اشخاص حقوقی فعالیت می کنند. دولت ها بازیگران اصلی جامعه بین المللی و مخاطب حقوق بین الملل هستند.

پس از دولت ها، سازمان های بین المللی در مرتبه دوم قرار دارند، اما در شرایط کنونی با پدیده ای روبه رو هستیم که در هیچ کدام از آن دو مقوله تعریف نشده است. گروه های تروریستی و نهادهایی چون «black waters» مؤسسه ای آمریکایی که خدمات نظامی ارائه داده و توسط دولت ها اجیر می شود تا در کشورهای مختلف بجنگند؛ بازیگران جدید عرصه بین الملل هستند، گروه هایی که موجودیتشان پیچیدگی هایی را در عرصه حقوق بشر ایجاد کرده است.

در شرایط کنونی بازیگران بین المللی در رویارویی از تاکتیک های جدیدی استفاده می کنند؛ به عنوان نمونه در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما اگرچه  حضور نظامی آمریکا در افغانستان محدود شد، اما حملات پهپادهای آمریکایی باعث کشته شدن هزاران غیر نظامی شد؛ در دنیای مدرن از حوزه سایبری نیز سوء استفاده می کنند.

در این میان تلاش تروریست ها برای استفاده از تکنولوژی جدید برای تحقق اهدافشان بسیار برجسته شده است. در همین راستا اصولی مطرح شده که برمبنای آن دولت ها تلاش می کنند برای مقابله با تروریست ها، محدودیت هایی را در فضای مجازی اعمال کنند. بسیاری از اعضای وابسته به گروه های تروریستی به دلیل مشکلات اقتصادی و اجتماعی جذب این گروه ها شدند. این افراد به حاشیه رانده شدند یا درگیر چالش هایی چون مشکلات مالی و محرومیت های اجتماعی هستند، در همین راستا برای مهار گروه تروریستی در گام اول باید علل شکل گیری و گسترش این سازمان های رادیکال را مورد بررسی قرار داد. بحران هویت مهم ترین عامل شکل گیری گروه های رادیکال است.

گروه تروریستی داعش محصول تعاملات سیاسی عربستان، امارات و قطر است و در شرایط کنونی گروه های حقوق بشری باید انگاره ای را لحاظ کرده و در برابر حمایت مالی کشورها از گروه های تروریستی موانعی را ایجاد کنند. ترکیه صادرات نفت داعش را از شمال عراق تسهیل می کند و اگر همکاری اش با تروریست ها متوقف شود، یکی از شاخه های اصلی بقای داعش حذف خواهد شد؛ بنابراین بدون همکاری پیوسته و هماهنگ اعضای جامعه بین المللی تلاش ها برای مهار نسبی گروه های تروریستی نتیجه بخش نیست.

مسئولیت دولت ها: مقابله با تروریست ها لازم است، اما این به معنای صدور مجوز برای نقض حقوق بشر و حقوق بشردوستانه قلمداد نمی شود. کشورها باید از امنیتشان حراست کنند، اما نمی توانند از تهدید گروه های تروریستی به عنوان بهانه ای برای تحت فشار قرار دادن شهروندانشان یا اعمال محدودیت بر آنها استفاده کنند.

زندان گوانتانامو پس از وقوع تراژدی یازده سپتامبر ایجاد شد؛ زندانی مخوف که حقوق بشر در آن به شکلی وسیع و گسترده نقض می شود؛ با این حال حتی باراک اوباما نتوانست این زندان را بسته و فرایند نقض حقوق بشر را متوقف کند. در حال حاضر دونالد ترامپ، ریاست جمهوری آمریکا از آن چه در گوانتانامو رخ می دهد استقبال می کند. این در حالی است که فعالیت های آمریکا در گوانتانامو در تقابل حقوق بشر، حقوق بین الملل و حقوق داخلی ایالات متحده قرار دارد.

در همین راستا می توان گفت برخی از کشورها برای فراز از مسئولیت و همچنین نیل به اهداف خود فعالیت های غیر قانونی شان را در خاک کشوری دیگر دنبال می کنند. جامعه بین الملل برای مقابله با این رسم، معاهدات جدیدی وضع کرده و از تاکتیک های نوینی پیروی می کند.

*متن سخنرانی در نشست علمی با عنوان «بررسی روندهای جدید حقوق بین المللی مبارزه با تروریسم در عین رعایت حقوق بشر»در کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران

انتشار اولیه: یکشنبه 19 شهریور 1396 / انتشار مجدد: شنبه 25 شهریور 1396