در ایران غرور و شان جایگاه ویژه ای دارند

بشیر اسماعیلی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد

دیپلماسی ایرانی: از جمله انتقاداتی که به تحلیل واقع گرایی (Realism) در رابطه با سیاست خارجی کشور ها وارد شده است، برداشت تقلیل گرا و عام این مکتب از مفهوم منافع ملی است. درحقیقت، واقع گرایان به سان قاعده «توپ بیلیارد» فقط به تماس سطوح خارجی کشورها با همدیگر توجه می کنند و تمایلی به درک و تحلیل ویژگی های داخلی و اجتماعی آنها ندارند. اما رویکرد های نظری جدید تر مثل سازه انگاری در روابط بین الملل معتقد است نظر واقع گرایی در این باب که منافع ملی به وجود آوردنده اهداف سیاست خارجی است فی نفسه روایی دارد؛ اما منافع ملی کشورها در خلاء شکل نمی گیرند. بدین اعتبار، آنچه منافع ملی را می سازد هویت ملی است که خود تشکیل شده از اعتقادات، باورها و ایستارهای فرهنگی است که در طول سالیان متمادی به صورت ارزش های قابل شناسایی در آمده اند. از منظر سازه انگاران، تعریف منافع ملی در ایالات متحده به عنوان مثال، با چین یا روسیه متفاوت است، همان طور که فرهنگ استراتژیک و هویت ملی این کشورها نیز با یکدیگر تفاوت های چشمگیری دارد. به همین اعتبار تحلیل مفهوم منافع ملی در ایران نیز که معمولا به روش سنتی واقع گرایان مورد بحث قرار می گیرد، نیاز به بازنگری با محوریت در نظر گرفتن هویت ملی ایرانیان و مهمترین ارزش های آنان به عنوان عناصر سازنده منافع ملی است.

عده ای بر این باورند که در سال های پس از انقلاب اسلامی، حفظ شان و عزت نفس مبتنی بر ارزش های اسلامی – ایرانی در سیاست خارجی بر منافع ملی رجحان داشته است. بر مبنای این تحلیل، عمگرایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی تحت الشعاع آرمان گرایی قرار گرفته و از این رهگذر منافع ملی بعضا مغفول واقع شده اند. اما با تفسیری که در مقدمه بیان شد، منافع ملی مفهومی مجرد نیستند، پس این میزان از توجه به شان و منزلت در ارتباط با بیگانگان می تواند بر گرفته  از فرهنگ استراتژیک ایرانیان باشد. در واقع این امر نه الزاما بعد از انقلاب اسلامی که در قالب هویت ملی برخاسته از ارزش های ایرانی و شیعی، قرن هاست در تعامل حکومت ها در برابر جهان خارج اعمال شده و در دوره هایی بنا بر شرایط حاکم شدت و ضعف داشته است. بررسی ابعاد همه جانبه فرهنگی شان مداری در منافع ملی از حیطه این نوشتار خارج است، بنابراین در اینجا صرفا به مقایسه سه تصویر از ملاقات های دیپلماتیک در جمهوری اسلامی ایران و عهد صفویه پرداخته می شود و از این طریق، شباهت های این تصاویر در هویت عزت طلب ایرانی مورد بررسی قرار می گیرد .

تصویر اول : دیدار حضرت امام (ره) با ادوارد شواردنادزه

تصویر 1 : دیدار تاریخی حضرت امام با وزیر خارجه شوروی

به نظر می رسد دیدار امام خمینی با وزیر امور خارجه وقت ابر قدرت بزرگی مثل شوروی، صرفا برای ثبت در تاریخ صورت پذیرفته است؛ چرا که احتمالا هیچ زمان دیگری نماینده دولت یک قدرت جهانی حاضر نشود به مناسباتی که در دیدار با امام خمینی وجود داشت تن دهد. در این دیدار، شواردنادزه و همراهانش مدتی را منتظر امام می مانند. به محض رسیدن ایشان، امام خمینی بدون این که با کسی دست بدهند یا حتی نگاهی به آنان بیاندازند، به همراه مرحوم احمد خمینی در جایگاه خود می نشینند. شواردنادزه با حالت دستپاچگی و صدای لرزان شروع به قرائت متن جوابیه گورباچف که در دست دارد می کند، در همین حال حضرت امام با قطع صحبت وی می فرماید: "به ایشان (گورباچف) بگویید که من می خواستم جلوی شما یک فضای بزرگ تری باز کنم من می‏ خواستم دریچه ای به دنیای بزرگ، یعنی دنیای بعد از مرگ که دنیای جاوید است را برای آقای گورباچف باز نمایم و محوراصلی پیام من آن بود. امیدوارم بار دیگر ایشان در این زمینه تلاش نمایند..." سپس جلسه را ترک می کنند. شوادرنادزه درباره این جلسه می گوید: "من در حالی که خیلی هم سردم شده بود، شروع کردم به بیان محتوای این نامه و دیدم که امام چند مرتبه در برخی نقاط سر تکان دادند و بعد فرمودند که این نامه پاسخ نامه من نبود. من هدف اصلی ام این بود که آقای گورباچف را ببرم به یک دنیای جاوید، دنیای پس از مرگ و با یک عالم دیگر آشنا کنم و این جواب من نبود. خلاصه با یک حالتی ایشان از این جلسه بلند شدند و پس از آن من یک احساس نارضایتی کردم. احساس کردم که خیلی تحویل گرفته نشدم." شواردنادزه در جای دیگر می گوید: "خلاف انتظارم که تصور می کردم می خواهند من را در جماران به سبک پادشاهان تحقیر کنند، دیدم نه آن روحیه اصلاً در امام نیست. امام چنین روحیه ای ندارد." امام خمینی (ره) اساسا به رابطه با قدرت های جهانی اعتقادی نداشت و شان ایران را اجل از آن می دانست که با این قدرت های خود برتربین وارد مذاکره شود. به همین دلیل این تنها ملاقات ایشان با نماینده یک قدرت بین المللی محسوب می شود. چنانچه مشاهده شد، نحوه دیدار و رفتار حضرت امام به گونه ای است که ضمن حفظ مقام معنوی و انسانی در ارتباط با فرد مهمان، حفظ شان و عزت نفس در عدم تمکین در برابر قدرت فائقه و گوشزد کردن غیر مستقیم مقام اسلام و ایران لحاظ شود.

دیدار مقام معظم رهبری با روسای کشور ها

اگر به نحوه دیدار های دیپلماتیک توجه شود، می توان مشاهده کرد که همه چیز در دیدار دو طرف باید به طور قرین و برابر باشد. از زاویه صندلی ها نسبت به هم گرفته تا پرچم دو کشور، شکل نشستن طرفین، دست دادن ها و غیره. اما چینش اتاق مقام معظم رهبری در دیدار با روسای دیگر کشورها به نحوی است که در واقع مهمان ها گویی به دیدار ایشان نایل می شوند. همان طور که در تصویر نمایان است، صندلی رهبری تک نفره و صندلی مهمان دو نفره است که معمولا یکی از مقامات ایرانی در معیت مهمان قرار می گیرند. زاویه صندلی رهبری عمود بر مهمان خارجی است و فقط پرچم جمهوری اسلامی ایران در پس زمینه تعبیه شده است.

روسای بسیاری از کشور های مهم دنیا مثل چین، برزیل، ترکیه، ایتالیا، سوییس، فلاند، کره جنوبی، ونزوئلا، سوئد و ...  روی همین صندلی با مقام معظم رهبری دیدار کرده اند. اما از این بین، دیدار ولادیمیر پوتین با رهبری که در تصویر هم مشاهده می کنید، بسیار قابل توجه است. علاوه بر قدرت رو به تزاید روسیه به عنوان یک ابر قدرت، ویژگی های شخصیتی پوتین باعث شده تا در دیدارهای دیپلماتیک خود با دیگران، نوعی تکبر و نخوت از فحوای «زبان بدن» وی قابل تشخیص باشد. در این تصویر اما، پوتین در موضع تدافعی و با خضوع کامل در مقابل رهبری قرار گرفته است؛ تصویری که جز در تهران و در اتاق مخصوص دیدار رهبری با روسای کشور ها، در هیچ جای دیگر دنیا بدیل ندارد.

 نقاشی های کاخ چهلسستون

دوران صفوی، دوره بازیابی هویت ایرانی بر مبنای تشیع و احیای قدرت از میان رفته کشور محسوب می شود. صفویان با تاکید بر عناصر شیعی – ایرانی ، به برجسته کردن هویت ملی پرداختند و از این بابت تمامیت ارضی ایران را که در معرض تهدیدات دشمنانی مثل عثمانی قرار داشت اعاده کردند. از پنج نقاشی موجود بر دیوارهای کاخ چهلستون اصفهان (نقاشی های مربوط به عصرصفوی)، سه تای آنها دیدارهای دیپلماتیک صفویان را به ترتیب زیر تصویر کرده است:

شاه عباس یکم در پذیرایی از ولی محمدخان فرمانروای ترکستان

شاه تهماسب یکم در پذیرایی از همایون پادشاه هندوستان

شاه عباس دوم در پذیرایی از ندرمحمد خان امیر ترکستان در سلسله اشترخانیان

در تصویر فوق که مربوط به دیدار شاه عباس اول با فرمانروای ترکستان است، آستین دست راست محمد خان و چند تن از همراهانش، به نشانه تضرع و خاکساری روی دست آنها کشیده شده است. در نقطه  مقابل نقاشی، شاه عباس در مرکز تصویر و در کمال اقتدار و شکوه و در موضعی بالاتر از اتباع ترکستان به تصویر کشیده شده است. در دو نقاشی دیگر هم کمابیش، این برتری ایرانیان نسبت به بیگانگان به چشم می خورد. در دوران صفوی اگر چه هنوز عکاسی وجود نداشت، اما آنها می کوشیدند تا دیدارهای دیپماتیک را با تکیه بر برتری و عظمت ایرانیان در قالب نقاشی ماندگار کنند .

از دل برون نگردد، الا به روزگاران

بعد از این که آمریکا ژاپن را با دو بمب اتمی هدف قرار داد و هزاران نفر از مردم این کشور را کشت، ژاپنی ها در خیابان به احترام حاکم نظامی ژاپن؛ ژنرال مک آرتور می ایستادند و کلاه از سرشان بر می داشتند. پایگاه نظامیان آمریکا در اوکیناوا که از بعد از جنگ جهانی دوم در اختیار نظامیان آمریکایی است، بارها با مساله هتک حرمت زنان این جزیره توسط سربازان آمریکایی مواجه شده است، اما ژاپنی ها نسبت به این رسوایی ها مماشات و صبر پیشه کرده اند. برای آنها شاید، اولویت منافع ملی، پیشرفت اقتصادی است.

در ایران اما، قریب به صد سال پیش، وزیر مختار روسیه را به خاطر هتک حرمت دو زن مسلمان مجازات می کنند. هر چند این عمل کشور را در معرض جنگ قرار می دهد اما مردم تبریز مرگ را به بی آبرویی و جنگ را به بی غیرتی مرجح می دانند. در ایران غرور و شان جایگاه ویژه ای داشته و دارد. اسطوره های ایرانی و ائمه اطهار شیعه، همگی به این علت در حافظه تاریخی ایرانیان عزیز و ماندگار شده اند که علیه حکام وقت و قدرت های زورگو مقاومت کرده اند و در این راه به شهادت رسیده اند. فرهنگ استراتژیک ایرانی بر مبنای غرور و تعصب ملی – شیعی بنا شده است که نمود آن در سیاست خارجی قابل مشاهده است. این فرهنگ از قبل از انقلاب اسلامی وجود داشته و پس از آن تقویت و تثبیت شده است. اولویت های منافع ملی ایرانیان را هنوز نه اقتصاد و رفاه که منزلت و هویت تعیین می کند. این فرهنگ در قالب سه تصویر منتخب این مقاله به تحلیل محتوا گذاشته شد. اگر چه در این مجال، تنها اشاره کوچکی به این مقوله وسیع رفت، اما نمونه ای است کوچک برای شکل گیری مفهوم هویتی منافع ملی در جامعه دیرپا و کهن ایران: "سعدی به روزگاران مهری نشسته بر دل / کز دل برون نگردد الا به روزگاران" 

انتشار اولیه: شنبه 6 خرداد 1396 / انتشار مجدد: شنبه 20 خرداد 1396