آغاز جنگ از آبان ۵۷ بود

تاریخ ایرانی - فهیمه نظری: نشست «ناگفته های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران» روز یکشنبه به همت انجمن «اندیشه و قلم» در مجتمع فرهنگی تربیتی مسجد الرحمن تهران برگزار شد. حجت الاسلام والمسلمین سید محمود دعایی سفیر وقت ایران در عراق، امیر سردار مسعود بختیاری از فرماندهان ارتش در دوره دفاع مقدس، سید محمد غرضی استاندار وقت خوزستان و محمد درودیان نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس، سخنرانان این مراسم بودند که هر کدام در پاسخ به این پرسش که آیا جنگ تحمیلی قابل پیشگیری و پیش بینی بود نظرات خود را ارائه و در این باره با یکدیگر به مباحثه پرداختند. آنچه در ادامه می خوانید، گزارش «تاریخ ایرانی» از سخنرانی مهمانان این نشست است.

پیشینه حزب بعث عراق و نخستین جرقه های تنش

حجت الاسلام والمسلمین سید محمود دعایی: حزب بعث در منطقه کودتاخیز عراق روی کار آمد و شعارش «جئنا و نبقی (ما آمده ایم که بمانیم)» بود یعنی ما به هر قیمت خواهیم ماند. این حزب برای جذب توده های روشنفکر جهان عرب ادعاهایی داشت از جمله اینکه خلیج فارس را به عنوان خلیج عربی مطرح کرد، نسبت به جزایر تنب بزرگ، کوچک و ابوموسی مدعی شد و فراتر از آن برای سازماندهی اعراب ایرانی و جدا کردن بخش عربی کشور ما یعنی خوزستان برنامه ریزی کرد. طبیعتاً رژیم شاه نیز در مقابل آن مقاومت می کرد و به پشتوانه آمریکایی ها برای هر نوع برخوردی آماده می شد. از سوی دیگر عراقی ها نیز نقطه ضعفی در رابطه با کردستان داشتند؛ رژیم شاه در تقویت این جبهه علیه رژیم بعث حاکم بر عراق فعالانه به میدان آمده بود و ملا مصطفی بارزانی را به سازماندهی جبهه کردستان عراق تشویق می کرد. در این زمینه موفقیت هایی را نیز کسب کرده و ارتش عراق را وادار به رویارویی جدی و آزاردهنده ای با کردستان عراق کرده بود.

رژیم عراق نیز در مقابل در ابتدا اپوزیسیون جامعه ایران، یعنی گروه ها و نیروهایی را که در داخل ایران مخالف رژیم شاه بودند و سابقه مبارزاتی داشتند، شناسایی کرده و امکانات مختلف در اختیارشان گذاشت؛ از امکانات تبلیغاتی، مخابراتی و موج رادیو گرفته تا پادگان های نظامی، آموزش نظامی و تدارکات تسلیحاتی و در یک برخورد نیرومند از یک عنصر شناخته شده و جدی در مبارزه با شاه یعنی تیمور بختیار دعوت کرد که در عراق پایگاه تشکیلاتی ایجاد کند و جبهه نهضت آزادی بخش ایران را سامان دهد. تیمور بختیار توسط ایادی رژیم شاه در لبنان شناسایی، دستگیر و در محاکم لبنانی محاکمه شد و صدام به کمک بعثی هایی که در لبنان بودند سعی کرد او را از زندان آزاد کند و به عراق بفرستد؛ به این ترتیب تیمور بختیار که در آستانه تحویل به رژیم شاه بود، رهین مساعدت صدام قرار گرفت، به عراق رفت و تشکیلاتی را به عنوان تشکیلات جبهه آزادی بخش ملت ایران به راه انداخت و از همه اپوزیسیون ایرانی نیز دعوت به عمل آورد. این فعالیت ها برای رژیم شاه آزاردهنده بود و البته با دسیسه ای که فراهم کرد، موفق شد سرانجام بختیار را در نزدیکی مرز ایران ترور کند، اما به هر حال او قبل از ترور، تشکیلاتی را سامان داده و از همکاری بخش وسیعی از اپوزیسیون ایران اطمینان حاصل کرده بود، کسانی هم که حاضر به همراهی او در جبهه اش نشده بودند، پذیرفتند که در عراق حضور داشته باشند و فعالیت های سیاسی انجام دهند که فعالیت های سیاسی این دسته نیز در عراق به نفع او تمام می شد. این فعالیت ها رژیم صدام را امیدوار کرد که در مقابل بهره گیری رژیم شاه از جبهه کردستان عراق توازن ایجاد کند.

پیمان الجزایر و تسلیم صدام

در این مقطع به ابتکار دولت الجزایر بنا شد بین رژیم شاه و صدام مذاکراتی صورت گیرد. به هر ترتیب مذاکرات در الجزایر بین شاه و صدام حسین به عنوان مرد قدرتمند رژیم حاکم بر عراق برگزار شد. در این مذاکرات عراقی ها تسلیم خواسته رژیم شاه شدند، این خواسته ها عبارت بود از: دست کشیدن از ادعای عربی بودن اروندرود و پذیرفتن پیشنهاد عمیق ترین نقطه این رودخانه به عنوان مرز بین دو کشور و کوتاه آمدن از فعالیت های ایذایی در خوزستان. رژیم شاه نیز در مقابل پذیرفت که بارزانی را کنترل کند. پس از امضای این توافقنامه دو رژیم پذیرفتند که به طور جد عناصر مخالف یکدیگر را کنترل کنند. علاوه بر آن در کنار روابط دیپلماتیک بین دو کشور آن ها تصمیم گرفتند یک بنیاد امنیتی نیرومندی را ایجاد کنند و نمایندگان این دو بنیاد تمام ارتباطات کلی و اساسی بین دو کشور را عهده دار شوند؛ بنابراین تشکیلات امنیتی عراق و ایران، دو نماینده تام الاختیار را انتخاب و دفتری را در سفارتخانه های یکدیگر تأسیس کردند. این دو نماینده در واقع رابط تعیین کننده و اصلی بین دو رژیم بودند. صدام پس از امضای توافق الجزایر، در حقیقت بر خلاف شعار اولیه حزب خود «جئنا و نبقی»، با پذیرفتن اینکه اروندرود ایرانی و عربی است و نه صرفاً عربی، یکی از ابزار ماندگاری اش را تسلیم رژیم شاه کرد و دست از جریان خوزستان برداشت، هرچند که در مقابل کردستان رها شد.

محدودیت فعالیت های امام در عراق

در جریان آغاز فعالیت های سیاسی بین دو کشور، طبیعتاً عراقی ها موظف بودند، بزرگترین و شاخص ترین نماینده اپوزیسیون در عراق یعنی امام خمینی را در عین اینکه به لحاظ معنوی شخصیتی قبال احترام برایشان بود، کنترل کنند؛ اما به دلیل همان احترام در ابتدا این گونه نبود که دقیقاً نماینده ای در بیت امام بگمارند و مراقب تمام حرکات امام باشند. به هرحال فعالیت های امام و اطرافیانشان قدم به قدم پیشرفته شد و ایشان در درس خارجشان گاهی به مناسبت هایی نسبت به جریاناتی که در ایران اتفاق می افتاد موضع گیری می کردند. رژیم شاه که این حرکات حضرت امام را برنمی تابید، از طریق نماینده امنیتی اش به رژیم عراق فشار آورد. اینجا بود که از طریق رابطی که بین امام و تشکیلات امنیتی عراق بود، آن ها پیغام دادند که ما از طرف دولت و مقامات عراقی می خواهیم مذاکره ای با امام داشته باشیم. مسئول تشکیلات امنیتی عراق از امام وقت گرفت و بسیار با ادب و صمیمیت وارد مذاکره با ایشان شد و گفت: «ما در مقابل رژیم شاه تعهداتی داریم و ناگزیر به رعایت آن هستیم؛ بنابراین فعالیت های شما علیه رژیم شاه، فعالیت هایی است که ما پذیرفتیم انجام ندهیم، از شما تقاضا می کنیم این فعالیت ها را به صورت علنی انجام ندهید. اگر نامه ای هست بنویسید که در خارج از عراق تکثیر شود، اگر فرمایشی دارید آن را در منزل بر روی نوار ضبط کنید و به خارج از عراق بفرستید.» امام با صراحت و البته صمیمیت فرمودند: «من وظایف شرعی دارم که ناگزیرم به آن ها عمل کنم، تکلیف شرعی است و من نمی توانم نادیده بگیرم. در شرایطی که علاقه مندان و پیروانم در خیابان های ایران مقاومت می کنند، خون می دهند و فرزندانشان در زندان هستند، من نمی توانم ساکت شوم. من ناگزیر از ادامه همین راهی هستم که تا الآن رفته ام، شما اگر برنمی تابید من از عراق خارج می شوم.» آن نماینده پرسید: «شما کجا خواهید رفت؟» امام با صراحت فرمودند: «من جایی می روم که مستعمره رژیم شاه نباشد.» خب این سخن برای آن ها گران تمام می شد؛ مع ذلک آن شخص به دلیل مأموریتی که داشت با ادب و صمیمیت به امام گفت: «ما شخصیت شما را درک می کنیم، شما یک عنصر ضد استعمار، ضد استبداد، محبوب و دوست داشتنی در جهان اسلام هستید. ما نمی خواهیم شما آزرده شوید؛ ولی بدانید که ما هم نسبت به رژیم شاه تعهداتی داریم و شایسته است که وجداناً نسبت به تعهداتمان وفادار باشیم.»

پس از آن مذاکره عراقی ها تصمیم گرفتند که آمدورفت بیت امام را کنترل کنند؛ یکی دو نفر از دوستانی که در بیت امام بودند را نیز موقتاً بازداشت کردند. امام هم در مقابل این اقدامات، تصمیم به مقاومت گرفتند و در منزل تحصن کردند. این اقدام امام در خارج از کشور، به خصوص در تشکیلات انجمن های اسلامی و ایرانی و دانشجویی و تشکل های دیگر کشورهای اسلامی انعکاس پیدا کرد و به دنبال آن اعتراض هایی به کنسولگری ها و سفارتخانه های ایران شد و طبیعتاً موجب آزار عراقی ها. آن ها پیغام دادند و از امام درخواست کردند که از تحصن خارج شوند. امام پاسپورت خودشان و حاج احمد آقا را برای اجازه خروج از کشور عراق فرستادند، پاسپورت ها توسط رابطی که وجود داشت به بغداد برده شد و روز بعد از آن تشکیلات امنیتی به امام پاسخ دادند: «شما به عنوان یک مقیم قانونی در عراق ساکن هستید، اجازه ورود و خروج شما به ما ربطی ندارد، شما خودتان به اقامت قانونی در عراق تصمیم گرفته اید و هر موقع هم که بخواهید از عراق خارج شوید، صاحب اختیار هستید.» و با این پاسخ در حقیقت با خروج ایشان از عراق موافقت کردند. به هر ترتیب به طریقی ویزای کویت برای امام تهیه شد و خروجی امام به گونه ای گرفته شد که عراقی ها متوجه نشدند. روزی که فردای آن قرار بود امام به همراه حاج احمد آقا به کویت بروند من به حاج احمد آقا گفتم اگر مسئولین عراقی از حرکت شما مطلع نباشند و خدای نکرده اتفاقی در مسیر بیفتد، آن ها حق دارند که مانع شوند، از طرفی شما تا الآن اینجا میهمان بودید و با پذیرش آن ها و با اجازه آن ها اقامت داشتید و حسن ارتباط مهمان و میزبان در این است که در وقت خروج شما به میزبان اطلاع بدهید که هم آدابی رعایت شده و هم از ریسکی که ممکن است اتفاق بیفتد، جلوگیری شود. حاج احمد آقا این را به امام گفتند، امام نیز موافقت کردند. من به مسئولین امنیتی نجف تلفن کردم و گفتم که سید فردا عازم کویت هستند، آن ها خیلی تعجب کرد که چطور بدون اطلاعشان خروجی گرفته شده است. به هر حال روز بعد که امام به طرف بصره حرکت کردند، دو ماشین اسکورت و یک ماشین هم در جلو از طرف عراقی ها همراه کاروان امام شدند، اما امام در مرز کویت پذیرفته نشدند و به عراق برگشتند، برگشتشان هم به زحمت بود، عراقی ها نپذیرفتند بعد هم که پذیرفتند، شرط کردند که اگر امام خواستند در نجف باشند از منزل خارج نشوند و با هیچ کس ملاقات نکنند، به این ترتیب برگشتند و در نهایت به پاریس هجرت کردند. در اینجا دو نکته وجود دارد: یکی اینکه عراقی ها از حرکت و تصمیم امام مبنی بر خروج از عراق استقبال کرده بودند چراکه پدیده ای که از جانب رژیم شاه مکلف به توجه و مراقبت از او بودند، با این سفر خودبه خود محو می شد. از طرف دیگر رژیم شاه اصرار داشت که این ها به هر دلیلی مانع از حرکت امام به خارج از عراق شوند؛ چراکه اگر امام از عراق خارج می شد رژیم شاه با هیچ کشوری، آن تعهد و روابط الزام آور را برای محدود کردن امام نداشت.

آغاز جنگ از آبان ۵۷ بود

پس از ورود امام به پاریس، فعالیت های ایشان مجدداً آغاز و با همسویی مردم در داخل ایران همراه شد. اوج نهضت سرانجام به انحلال ساواک انجامید. در نزدیکی های پیروزی انقلاب، ساواک به دلیل تأثیر مستقیم و ویران کننده اش بر روابط شاه و مردم، توسط شاپور بختیار منحل شد. از سوی دیگر امام دستور داده بودند که در ارتش نیروهای وفادار به امام از پادگان ها خارج شوند. بدین ترتیب دو نیروی نگه دارنده و قابل اتکای رژیم شاه یعنی ساواک و ارتش فرو ریخت. صدام از همان موقع یعنی از آبان ۵۷ پایگاه تشکیلات خود را در بصره برپا و برادر خود را مأمور آن کرد. او در واقع از اینکه در برابر خواسته های رژیم شاه وادار به گذشتن از ادعاهایش شده و در مقابل نیروهای وطنی اش خفیف شده بود، برای انتقام از این خفت قرارگاه خود را در بصره برپا کرد و دو پایگاه نیرومند دیپلماتیکش را در خرمشهر و کرمانشاه به شدت فعال کرد. آغاز جنگ در حقیقت از آبان ۵۷ بود؛ یعنی از لحظه ای که رژیم شاه ترک برداشت، ساواک منحل شد و بدنه ارتش داشت از دست می رفت.

برنامه امام برای رفع تنش با همسایگان

با پیروزی انقلاب، عراقی ها ناچار به پذیرش رسمی جمهوری اسلامی ایران شدند. یکی از برنامه های جدی امام بعد از پیروزی انقلاب، رفع تنش بین ایران و همسایگان بود و تا آنجایی که من می دانم در جهت وصول به این هدف، دو عنصر را در ابتدای امر به سرعت انتخاب کردند، یکی آقای دکتر شمس اردکانی برای کویت و یکی هم عراق که پیشنهادشان برای عراق به من بود. من ابتدا نمی پذیرفتم اما امام دلایلی آوردند که من را قانع کرد. ایشان گفتند من برای نشان دادن حسن نیت به مسئولین عراقی پیشنهادم این است که کسی که در زمان اقامت من در عراق، رابط ما بوده همان شخص الآن هم نماینده و رابط ما با حکومت عراق باشد. حسن البکر به دلیل پختگی این حسن نیت امام را درک کرد و مرا پذیرفت؛ اما صدام از کسانی بود که در تشکیلات حکومتی عراق، به شدت مخالف انتخاب من بود؛ اما چون در اقلیت بود ناگزیر از تسلیم شد. او مدعی بود که من آشنا با محیط عراق و امام هستم به همین دلیل تأثیرات منفی خواهم داشت؛ اما حسن البکر معتقد بود که انتخاب من نشان دهنده حسن نیت امام است، به همین دلیل به عنوان مانع انتقام گیری صدام حسین در مقابل شرایط فعلی ایران به شمار می رفت؛ بنابراین صدام حسین ناگزیر به کودتا و برکناری وی شد.

نکته دیگری که اصرار دارم در پاسخ به تبلیغات بسیار زهرآگینی که اخیراً علیه امام در رابطه با آغاز جنگ می شود، بگویم این است که یک بار وزیر خارجه عراق مرا خواست و گفت صدام حسین برای شخص رهبری ایران، امام خمینی، پیغامی دارد و آن این است که ایشان نماینده تام الاختیاری از طرف خودشان برای مذاکره و حل مسائل فی مابین دو کشور، به عراق بفرستند. خب طبیعتاً این پیشنهادی بود که در آن به ظاهر حسن نیت بود. من به محضر امام در قم آمدم و پیغام را رساندم. پیشنهاد خود من برای نماینده تام الاختیار امام، آقای هاشمی رفسنجانی بود. امام وقتی پیغام را شنیدند، فرمودند: «من باید فکر کنم.» البته خواسته هایی که عراقی ها می توانستند در مذاکراتشان داشته باشند چند چیز بود: یکی از آن ها طبیعتاً توقف تبلیغاتی بود که در ایران وجود داشت. دوم مسئله جزایر سه گانه، سوم مسئله اروندرود و چهارم مسئله رسمیت تشکیلات مدعی حقوق اعراب در خوزستان بود. اگر مذاکرات به انجام می رسید طبیعتاً یک حکومت نوپای اسلامی تسلیم خواسته هایی می شد که به ضرر مردم و میهن فروشی بود، اگر هم تسلیم نمی شد می گفتند در مذاکرات شکست خورده است. من روز بعد که خدمت امام رسیدم، استنباط ایشان این بود که پیشنهادهایی که اعراب مطرح می کنند قابل پذیرش نیست و گفتند: «به عراقی ها بگویید که ما در آینده نزدیک انتخابات مجلس شورای ملی و ریاست جمهوری داریم، من ترجیح می دهم که نمایندگان منتخب ملت ایران، نماینده قانونی و رسمی خودشان را برای مذاکرات با شما راهی کنند. شما تا زمانی که انتخابات مجلس و ریاست جمهوری ما انجام شود و نمایندگان قانونی کشور ما انتخاب شوند از خودتان حسن نیت نشان دهید و فعالیت های تحریک آمیز علیه ایران را متوقف کنید.» من پیغام امام را به مسئولین عراقی رساندم و گفتم «امام از حسن نیت شما تشکر کردند و از طرف دیگر ایشان نمی خواهند که به تنهایی خودشان در مذاکرات تصمیم بگیرند و اراده کرده اند که نماینده رسمی و منتخب ملت ایران از طرف رئیس جمهوری که توسط ملت ایران انتخاب خواهد شد برای مذاکره نزد شما بیاید.» خب این پیغام امام بسیار منطقی، معقول و جهان پسند بود. من قاطعانه می گویم تنها موردی که عراقی ها پیغام مذاکره به امام دادند همین مورد بود که من در خاطراتم آورده ام. اما در شرایط فعلی از طریق فضای مجازی به ناحق و دروغ شایعه شده که من از طریق تشکیلات عراق پیغام آوردم برای امام که صدام گفته یا من می آیم ایران یا شما کسی را بفرستید و من به اتفاق آقای بهشتی و مهندس بازرگان خدمت امام رسیدیم، امام بدون مطالعه این پیشنهاد را رد کرده اند و گفته اند که اعتنا نکنید، من گریه کرده ام و گفته ام من دیگر برنمی گردم و امام گفتند وظیفه شرعی ات است و باید بروی، آقای بهشتی آمده اند اصرار کرده اند، آقای بازرگان مسائلی را گفته اند و امام با خشکی هرچه تمام تر و بدون برخورد منطقی، پیشنهاد عراقی ها را رد کرده و گفته اند اعتنا نکنید. این مطلبی است که برای انتقام گیری از امام و برای اینکه ایشان را به عدم انعطاف متهم کنند، منتشر شده است. این دروغ و خلاف واقع است. من امروز خواستم در این جلسه این موضوع را رسماً تکذیب کنم.

از دیدگاه نظامی جنگ کاملاً قابل پیش بینی بود

امیر سردار مسعود بختیاری: از دیدگاه نظامی قرائن حمله و تهاجم عراق از آوردن یگان هایش به مرز، درگیری های مرزی و... کاملاً مشخص بود. از منظر سیاسی هم به همین ترتیب، از نیمه دوم سال ۵۸، عراق از لحاظ سیاسی خود را آماده تهاجم کرد. از منظر نظامی عرض می کنم؛ وقتی شما به ارتش عراق نگاه می کنید و می بینید به لحاظ نظامی خود را بزرگ می کند، قراردادهای نظامی می بندد، کشتی هایش را از زیر پرچم خود خارج می کند و با اردن و فرانسه قرارداد تسلیحاتی می بندد، به وضوح مشخص است که خودش را برای حمله به ایران آماده می کند. از نظر سیاسی نیز مشخص بود؛ اما در پاسخ به این پرسش که آیا قابل پیشگیری بود یا نه؟ باید پرسید آیا ما برای پیشگیری اقدام کردیم و دیدیم که قابل پیشگیری نیست؟! آیا ما اقدام دیپلماتیک کردیم و دیدیم که نمی شود؟! آیا با عراق وارد مذاکره شدیم؟! بنابراین من معتقدم چون امتحان نکردیم، نمی توانیم به این پرسش پاسخ بدهیم.

علی شکوهی، روزنامه نگار و مجری نشست: وزیر امور خارجه ما آقای یزدی در هاوانا با صدام مذاکره کرده بودند. این به نظر شما همان امتحان دیپلماتیک برای پیشگیری نبود؟

بختیاری: اگر دیپلماسی نتواند جلوی جنگ را بگیرد، به چه دردی می خورد؟! وزارت خارجه ما در آن زمان یک وزارت خارجه فشل بود. سه سازمان بعد از انقلاب دچار درهم ریختگی شدند؛ سازمان هایی که در عرصه داخلی و خارجی امنیت ملی نقش داشتند: وزارت امور خارجه، ساواک و ارتش، هر سه این ها به هم ریختند. ما مسئول وقت اطلاعات عراق در اداره دوم خودمان را به جرم «کسب اطلاعات از کشور دوست و برادرمان عراق» دستگیر کردیم و به زندان انداختیم! البته این طبیعت انقلاب است؛ اما آیا سیاستمداران و مقامات دیپلماتیک ما اساساً دارای آن توانمندی بودند که به عنوان سربازان سیاسی کشور کار کنند؟! نمی دانم شاید می توانستند؛ اما چون این سه سازمان فرو ریخته بود، یک جو هیجانی بسیار تند و غلیانی به وجود آمده بود. اگر ما این غلیان و احساسات را نبینیم، هرگونه تحلیلمان نسبت به جنگ تحمیلی درست نخواهد بود. به هرحال ما برای پیشگیری از حمله عراق، نه از لحاظ نظامی، نه سیاسی، نه تبلیغاتی و نه اجتماعی اقدامی انجام ندادیم.

عراق پیش از تسخیر سفارت قصد حمله داشت

محمد درودیان: عراق برای نخستین بار در آبان سال ۵۸، یعنی پیش از تصرف سفارت آمریکا قصد داشت به ایران حمله کند. خبر این حمله را نیز آمریکایی ها در اردیبهشت سال ۵۸ به ایران دادند. اما جمع بندی شان این بود که عراق در فکر حمله به ایران نیست و اگر احتمال جنگ هم باشد، صرفاً برای نشان دادن یک ضرب شست به ایران است؛ اما بعد از شهریور، آمریکایی ها به این جمع بندی رسیدند که عراق می خواهد به ایران حمله کند؛ بنابراین در مهرماه رئیس ایستگاه سیا درخواست ملاقات با ایران کرد؛ این خبر را من از دو منبع کنترل کردم: یکی از طریق آقای مارک گازیروسکی که با رئیس ایستگاه سیا در فرانسه مصاحبه کرده بود و این اطلاعات را به من داد و منبع دیگر مصاحبه ای است که با ابراهیم یزدی انجام دادم و ایشان هم این خبر را تأیید کردند؛ اما این خبر را دولت موقت به هیچ کس نداد نه به امام، نه به دستگاه های نظامی و نه هیچ کس دیگری. این یکی از نکات بسیار مهمی است که مبهم مانده است؛ بنابراین ما قبل از تصرف سفارت آمریکا، در جریان احتمال حمله عراق به ایران قرار گرفتیم و آنچه مانع از حمله عراق به ایران شد، تصرف سفارت آمریکا بود؛ یعنی در مرحله اول عاملی که موجب شد عراق به ایران حمله نکند، تصرف سفارت بود؛ این سند، نظریه ای را که در ایران شکل گرفته بود و نهضت آزادی و خود آقای یزدی در آن سهیم بودند؛ یعنی اینکه علت وقوع جنگ تصرف سفارت آمریکا بوده است، نقض می کند.

وضعیت جدید ایران، فرصت مغتنمی برای صدام

در مورد ملاقات آقای یزدی با صدام در هاوانا نیز سه روایت وجود دارد: هم آقای یزدی این را می گوید و هم آقای لواسانی گزارشی داده است؛ ولی از همه این ها جالب تر روایت عمر علی صلاح در مصاحبه با الجزیره است؛ او می گوید: «وقتی آقای یزدی از جلسه بیرون رفتند، صدام کنار استخر نشسته بود، من را صدا کرد گفت عمر نظرت چیست؟ گفتم خیلی خوب است، مسائل در حال حل شدن است.» صدام تخریبش می کند و می گوید: «تو اصلاً سیاست را نفهمیدی، فرصتی به دست آمده و من کاری با ایران خواهم کرد که افتادن این تشت صدایش عالم را بگیرد.» این ها نشان دهنده اراده عراق در حمله به ایران است. مرحله دوم جنگ به نظر من بعد از تصرف سفارت آمریکا بوده است. در مرحله اول عراق به صورت مستقل، در چارچوب بحران و مناسبات سیاسی که با ایران داشته به جنگ فکر می کرده و به دنبال تغییر مناسبات با ایران بوده است و به آقای یزدی در هاوانا به همین صراحت می گوید که اوضاع تغییر کرده و مناسبات باید تغییر کند؛ اما ایران توجه نمی کند، نمی بیند یا اراده اش این نبوده است؛ اما مرحله دوم جنگ ماهیتش عوض می شود. عراق اگر در مرحله اول مستقل بوده در مرحله دوم همسو با آمریکا است؛ بنابراین اگر نظریه ای می خواهد بگوید تصرف سفارت آمریکا در وقوع جنگ نقش داشته به این اعتبار درست است؛ اما بعد از تصرف مسئله عوض می شود. وقتی سفارت تصرف می شود، آمریکایی ها در مورد اینکه با ایران چه کنند، گزینه هایی را مطرح می کنند. برژینسکی پیشنهاد تحریک صدام را برای اشغال جزایر سه گانه به کارتر می دهد. صدام در واکنش به این پیشنهاد، در ۱۸ اسفند ۵۸ نامه ای را مبنی بر پیشنهاد تجزیه کل ایران، به آمریکایی ها می نویسد؛ اما برژینسکی می گوید بعداً ما این را متوقف کردیم؛ ولی این روند شکل می گیرد.

آمریکایی ها ما را از حمله عراق مطلع کردند

مرکز هشدار استراتژیک آمریکا برای نخستین بار در فروردین ماه ۵۹ می گوید که عراق به دنبال یک حرکت و جنگ عظیم علیه ایران با هدف براندازی است. عراقی ها در ۱۸ فروردین پس گرفتن سه جزیره را مطرح می کنند، صدام در ۱۹ فروردین می گوید تمام اختلافاتمان را با آمریکا حل می کنیم؛ بنابراین روند وقوع جنگ از فروردین که در آزادسازی گروگان ها بن بست ایجاد می شود، شکل می گیرد، آمریکایی ها چون گزینه طبس را داشتند تا این مقطع هنوز موافق حرکت عراق نبودند، بعد از ماجرای طبس برژینسکی می گوید ما از ظرفیت عراق استفاده کنیم. اتفاق دیگری که در این مقطع رخ می دهد این است که بحثی بین آمریکایی ها شکل می گیرد که اول جنگ یا کودتا و به نتیجه می رسند که اول کودتا. آمریکایی ها در اسفند ۵۸ یعنی بعد از تصرف سفارت آمریکا هم از جریان کودتا اعلام حمایت می کنند، هم صدام را تحریک می کنند و هم آماده اقدام نظامی علیه ایران می شوند؛ یعنی از اسفند ۵۸ به بعد روند عوض می شود. هسته مرکزی کودتا که در ایران مستقر بود به بختیار پیغام می دهد که ما آماده کودتا هستیم و شاپور بختیار به این هسته مرکزی و این هسته به عراق وصل می شود. بختیار در این دوره بین ۶۰ تا ۱۰۰ میلیون دلار می گیرد و ۵ بار به عراق سفر می کند؛ اما جمع بندی من این است که عراقی ها با وجود کمک به کودتا، مایل به موفقیت کودتا نبودند؛ بنابراین بخشی از تعهداتشان را انجام ندادند؛ چراکه در صورت موفقیت کودتا، دیگر صدام نمی توانست از آن فرصت تاریخی که فکر می کرد برایش پیش آمده استفاده کند.

ما در برابر حمله عراق، بسیار ضعیف بودیم

من تا به امروز در کلیه اسناد ارتش هیچ سندی ندیدم که زودتر از شهریورماه احتمال وقوع جنگ و حمله عراق به ایران را پیش بینی کرده باشد و خوشحال می شوم که اگر سندی هست امیر بختیاری درباره آن توضیح دهند. تنها سند قطعی که از احتمال جنگ خبر می دهد از ۱۵ شهریور به بعد است؛ در صورتی که برابر اسناد و مدارک موجود از اول شهریور دیگر جنگ شروع شد و قطع نشد. من معتقدم که ما در مقابل حمله عراق بسیار ضعیف بودیم و قدرت بازدارندگی و پیش بینی نداشتیم. در این زمان تنها ساختاری که بر عراق متمرکز و قادر به پیش بینی بود و قدری بر این قضیه حساس شد و گزارشی را تهیه کرد، ارتش بود. آن هم به دلیل اینکه مأموریت مرزی داشت. غیر از ارتش ساختار دیگری به نظرم این تمرکز را نداشت.

بختیاری: آقای درودیان گفتند در اول شهریور ۵۹ ارتش اعلام کرد عراق می خواهد به ما حمله کند.

درودیان: اعلام کرد که حمله قطعی است.

بختیاری: اسنادش موجود است که در آذر سال ۱۳۵۸، ستاد مشترک وقت ارتش با ستاد فرماندهی جلسه ای می گذارند و این دستورالعمل صادر می شود که در مورد حمله احتمالی عراق یک پیش بینی کنید. بر مبنای این دستورالعمل در ۱۵ خرداد ۱۳۵۹ طرحی به نام ابومسلم از ستاد مشترک ارتش صادر می شود.

درودیان: این همان ابومسلم پیش از انقلاب است؟!

بختیاری: حالا بعد یا قبل از انقلاب.

درودیان: خیلی مهم است.

بختیاری: ببینید آقای درودیان بالاخره یک طرحی به وجود آمده که در مقابل عراق دفاع کند، شما گفتید پیش بینی حمله عراق از اول شهریور بوده است من می گویم در ۱۵ خرداد با امضای رئیس ستاد ارتش، آقای فلاحی، این طرح صادر شده است؛ فرمانده نیروی زمینی طرح ابوذر، فرمانده نیروی هوایی طرح البرز و فرمانده نیروی دریایی طرحی را به نام ذوالفقار ارائه می کنند.

درودیان: من اصل هر سه طرح را خوانده ام این ها برای قبل از انقلاب است.

بختیاری: نه این ها تاریخ دارد.

پیش بینی ارتش در مورد حمله شهریور، کار شاقی نبود

درودیان: این سه طرح قبل از انقلاب نوشته شده و بعد از انقلاب اصلاحاتی بر روی آن انجام گرفته است. حرف من این است که ارتش وظیفه اش رصد بوده و این کار را کرده و به نظر من در این زمینه هوشیارترین ساختار بوده است. برابر با اسناد ارتش، ارتش از شهریور به قطعیت می رسد درحالی که باید از فروردین و با تحرکات عراق در مرزهای ایران، درباره خطر حمله اش به ایران به نتیجه می رسید؛ آذر که خیلی زمان شاقی نیست.

وضعیت خوزستان در آستانه حمله عراق

شکوهی: از آقای غرضی می خواهم درباره وضعیت خوزستان در آن سال ها برای ما بگویند. چراکه پیش از شروع جنگ صدام در مورد تجزیه عربستان وارد تحرکاتی شده بود و حتی نقشه جدیدی را طراحی کرده بود که خوزستان جزء آن بود. عراقی ها با تشکیل ارتش التحریر عربستان در خوزستان، کاملاً در جهت آزادی عربستان مورد نظر خودشان یعنی خوزستان ما تلاش می کردند.

محمد غرضی: من در بهمن ۵۸ به خوزستان رفتم. در آن زمان همه نیروهایی که به نحوی با انقلاب زاویه داشتند، در خوزستان فعال بودند. همه کارخانه ها خوابیده بود و تمام تشکیلات سیاسی از بین رفته بود. ظهر روزی که کودتای «نوژه» انجام شد، من به اتفاق آقای موسوی جزایری برای خواندن نماز وحدت به لشکر ۹۲ رفته بودم. من دیدم که اکثر افسرها یا نیستند یا عقب جمعیت نشسته اند و بیشتر، سربازها جلو هستند. تعدادی از درجه داران عزیز ما هم از اطراف نگاه های ناملموسی می کردند، تقریباً از یک بعد از ظهر که نماز تمام شد من احساس کردم که در آنجا اتفاقی در حال رخ دادن است؛ بنابراین این جمعیت را به مدت سه ساعت نگه داشتم و دائم راجع به رشادت های ارتش ایران در طول تاریخ صحبت کردم. در حین صحبت متوجه شدم که جمعیت پراکنده می شود، در نهایت فقط سربازها باقی ماندند. وقتی به استانداری برگشتم بچه های لشکر ۹۲ آمدند و گفتند لشکر ۹۲ در بستان مأموریت داشته، مأموریتش را رها کرده و به پادگان بازگشته است، توپش هم به سمت شهر و استانداری است. من هم عاقلانه، شجاعانه و یا اشتباهاً دستور دادم که هر سه فرمانده نیروی دریایی، هوایی و زمینی را دستگیر کنند و آقای جهان آرا را به فرماندهی نیروی دریایی، آقای شمخانی را به فرماندهی نیروی زمینی و آقای آقایی را به فرماندهی نیروی هوایی تعیین کردم. شب متوجه شدم که تعداد زیادی از افسران فرار کرده اند. بیش از ۵۰ نفر از افسران فرار کردند و ۶ نفر از آن ها خودشان را به بغداد رساندند. به این ترتیب کودتای نوژه در خوزستان مندرس شد، کودتا سرکوب نشد، بلکه مندرس شد.

درودیان: دستگیری ها را با کودتای ترکیه مقایسه کنید، ببینید چقدر مدیریت شد!

غرضی: عرضم این است که اراده ملی برای اداره کشور ورای این تأسیسات اطلاعاتی، سپاه، ارتش و... است.

بختیاری: روز ۲۲ تیر ۱۳۵۹ [۱۸ تیرماه تاریخ درست است] مسئله کودتای نوژه پیش آمد... شما [غرضی] در آن روز فرمانده نیروی دریایی خوزستان، فرمانده لشکر ۹۲ و فرمانده پادگان دزفول را عوض کردید، بسیار خب؛ اما کودتا که دیگر در روز بیست و سوم و بیست و چهارم تمام شده و آقای ری شهری همه را به دادگاه برده بود، پس چرا این افراد غیرحرفه ای در چنین منطقه حساسی کماکان به فرماندهی ادامه دادند تا روزی که عراق حمله کرد؟! آیا این مغایر امنیت ملی ما نبوده است؟

شکوهی: البته این اشکالات را آقای ابراهیم یزدی نیز دو سه جا مطرح کرده اند.

غرضی: آقای یزدی مطلب را ذهنی مطرح می فرمایند، من عملیاتی عرض می کنم و فرد مسئول با ایرادگیر متفاوت است. وقتی سوسنگرد محاصره شد، هیچ نیرویی در مرز خوزستان نبود. دفعه اول که سوسنگرد محاصره شد ارتش عراق آمده بود دور تا دور سوسنگرد؛ آن وقت از جانب ارتش ما یک توپ در نرفته بود! فرماندهی که حضورش منفی باشد، اسمش مثل خیلی از سیاسی هاست، این ها که به درد نمی خورد. من رفتم پادگان حمید. آقایان! بزرگان! سرهنگان! سربازان! پادگانی که ۳۰۰۰ عضو داشت ۱۱ نفر در آن نیرو بود. من در مسیری که از دزفول به سمت پادگان می رفتم دیدم عده زیادی لباس کردی پوشیده اند و پیاده می روند. آی ارتشی ها! آی مدعیان! بنده دست و پا چلفتی، بدون هیچ امکاناتی یک نفر را فرستادم پیش حافظ اسد، ۵ تا آرپی جی گرفت. من کارایی آرپی جی را از سال ۱۹۶۷ و در جریان جنگ اعراب و اسرائیل دیده بودم. بنابراین به اتفاق تعدادی که جمعاً ده دوازده نفر نمی شدیم ساعت یک بعد از نصف شب، تانک عراق را که سر سه راهی پادگان حمید به سوسنگرد و اهواز مستقر شده بود، با آرپی جی زدیم، این تانک آتش گرفت و سوسنگرد آزاد شد.

بختیاری: مهندس این ها بعد از شروع جنگ است.

غرضی: ارتشی باید باشد... وقتی نیست.

بختیاری: گذاشتند که باشد؟!

غرضی: یک هفته قبل از اینکه خوزستان مورد حمله قرار بگیرد، یک افسر عالی رتبه ارتش من را به پادگان لشکر ۹۲ دعوت کرد و به مدت ۶ ساعت تجهیزات عراقی را برایم توضیح داد. بعد من از او پرسیدم ما چه داریم؟ گفت خوزستان خالی است و عراق دارد می آید. وقتی سردار ارتشی این گونه می گوید...

مردم اهواز جلوی تانک های عراقی را گرفتند

غرضی: عراقی ها از طریق دب حردان وارد مسیر اهواز شدند، اعلام شد که ۷۰ تانک به سمت اهواز در حال حرکت است، صبح اول وقت بود؛ بنده ساعت ۷ صبح رفتم پشت رادیو و به مردم گفتم «آی مردم! بزرگان! عراقی ها با ۷۰ تانک در حال پیشروی به سمت اهواز هستند، ما که رفتیم، هر کس می خواهد بیاید.» دویست هزار نفر با دوچرخه، موتورسیکلت، وانت، کامیون و پیاده به سمت سه راه خرمشهر آمدند و ریختند جلوی عراقی ها، ناگهان دیدیم که عراقی ها عقب نشینی کردند. خدا رحمت کند فلاحی را دو سه نفر از این افسران عراقی را اسیر گرفته بود بعد به من گفت «می دانی چرا عراقی ها عقب نشینی کردند؟ این افسران گفتند ما دیدیم یک لشکر بی انتهایی به سمت ما می آید و تاب و توان مقاومت نداریم و از پسشان برنمی آییم.»

بختیاری: آقای مهندس! اگر آن لشکر عراقی سه تا گلوله تانک بین این جمعیت دویست هزار نفری زده بود چه کار می کردید؟

غرضی: ما تخصص شما را عزیز می داریم. اگر دو یا سه آرپی جی در این نخلستان های خرمشهر دست من بود، خرمشهر سقوط نمی کرد؛ درحالی که ارتش همه چیز داشت، فرمانده عزیزمان قاسمعلی آمد اهواز به من گفت ما زمین می دهیم زمان می گیریم، این می شود ارتش؟!

بختیاری: این دلیل تاکتیکی دارد.

غرضی: این حرف ها تئوری است.

بختیاری: این ها قوانین جنگ است.

غرضی: قوانین جنگ، استراتژی و... همه درست...

بختیاری: وقتی جانشین فرمانده کل قوا به شما گفت چرا فرمانده لشکر را بدون اجازه من عوض کردید، شما چه جوابی دادید؟

غرضی: من با افتخار این کار را انجام داده ام، شما که حتی اسمش را هم نمی توانی بیاوری! لشکر کودتاگر، فرماندهی اش اخراج... اگر ارتش توان اعتقادی و فکری مبنی بر درگیری با دشمن نداشته باشد و خودش را در این مهملات استراتژی، تاکتیک و فرماندهی و... خلاصه کند، همانی بر سرش می آید که بر سر ارتش شاه آمد. ارتش باید دفاع از کشور را به عهده بگیرد. اینکه شما می گویی حفظ کشور منوط به فرماندهی است، آن وقت همین می شود. من در اداره کشور به هر وسیله ای که اقتدار ملی را بالا ببرد، متمسک می شوم.

بختیاری: شما گفتید اگر دو تا آرپی جی هفت در خرمشهر بود من نمی گذاشتم خرمشهر سقوط کند. من می گویم در روز سوم مهر، دانشجویان دانشکده افسری در ۵ گردان به فرماندهی سرهنگ حسنی سعدی وارد خرمشهر شدند. تیپ تفنگداران دریایی در آنجا بود. تیپ یک لشکر ۹۱ آنجا بود.

غرضی: وقتی ارتشی از ابزارآلاتش استفاده نمی کند به چه درد می خورد. من که هیچ نداشتم رفتم ۵ آرپی جی آوردم. بنی صدر که به من اسلحه نمی داد، آرپی جی نمی داد. من رفتم از حافظ اسد گرفتم و با ۴ نفر دیگر دو دفعه سوسنگرد را از محاصره نجات دادم. آن وقت تو با یک هنگ و این همه امکانات عقلت نمی رسید که در نخلستان های خرمشهر که پشت عراق است و آن ها تانکشان را در آن گذاشته اند، یک آرپی جی بزنی؟! مگر من شق القمر می کردم! من هم این کار را کردم.

بختیاری: ما در ۱۷ روز اول جنگ ۳۰ خلبان از دست دادیم.

غرضی: برتری نیروی هوایی ایران نسبت به عراق خوب بود؛ ولی نیروی زمینی وا رفت. چه کسی جورش را کشید؟ مردم اهواز.

شکوهی: آقای یزدی یک جا ادعا می کند که آقای چمران آمده بود به خوزستان...

غرضی: بنزین به او ندادیم؟! به امام زمان من هرگز آقای یزدی را در اهواز ندیدم. من به آقای یزدی می گویم تو به عنوان یک گزارشگر تاریخ یک دفعه نیامدی به خوزستان که ببینی آنجا چه خبر است آن وقت از قول شخص دیگری می گویی که غرضی بنزین نداد! مگر من پیت نفت بودم! همه می رفتند می جنگیدند. خدا لعنت کند کسانی را که به دروغ برای خودشان اعتبار سیاسی می دوزند. دروغ می گوید.

بختیاری: شما قبول داشتی که بنی صدر از جانب امام فرمانده کل نیروهای مسلح است؟

غرضی: من یک چیزی بگویم که همه حواستان پرت شود؛ من دفتر حضرت امام در قم بودم که بنی صدر خدمت حضرت امام رسید و طوری وانمود کرد که آمده برای ریاست جمهوری مجوز بگیرد. وقتی از محضر حضرت امام بیرون آمد. من یقه احمد آقا را چسبیدم، گفتم به امام زمان اگر بگذاریم او رئیس جمهور شود، خندید و رفت؛ ولی نگذاشتیم. ما بنی صدر را به عنوان رئیس جمهور جمهوری اسلامی قبول نداشتیم. منافقین افتادند دنبال بنی صدر، برایش ستاد درست کردند و گفتند «بنی صدر صد درصد» شما فکر می کنید ما موهایمان را در آسیاب سفید کردیم! من که بنی صدر را از سال ۱۳۳۷ تا امروز می شناسم، به او اجازه می دهم رئیس جمهور شود؟! بنی صدر اهل جنگ بود؟! او خودش در دفترش به من گفت که ما باید برویم با اروپا هماهنگ شویم و آمریکا را مأیوس کنیم تا جنگ ختم شود. گفتم بنی صدر! جنگ مفهوم زمینی دارد نه مفهوم سیاسی تو اشتباه می کنی.