چرا پوتین محبوب روس‌ها شد؟

پوتین لباس تزار بر تن کرده و در حال خودنمایی در خارج نزدیک و غیرنزدیک خود است. او بعد از ضمیمه کردن کریمه، حال به سمت غرب آسیا حرکت کرده است. هرچند در این راه اسیر ناملایمات سیاسی از ناحیه قدرت های منطقه ای مثل ترکیه و قدرت های بین المللی مثل آمریکا شده است، ولی سؤال این است که در پی این سیاست های روسیه، چه منطقی وجود دارد؟ چرا روسیه معادلات واقع گرایانه ی معمای امنیت را تعقیب نمی کند؟ چرا این کشور به جای پی جویی امنیت، دست به پی جویی عزت و احترام زده است؟ این ها سؤالاتی است که پیرامون رفتار سیاست خارجی روسیه دوران پوتین می بایست مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد.

روسیه بعد از جنگ سرد

به گزارش پایگاه برهان، از سال 1944 و بعد از جنگ جهانی دوم بود که معادله ی روابط بین الملل به نزاع سرد بین شوروی و آمریکا تبدیل شد. در این دوره، نظام بین الملل دوقطبی تحت قیمومت کاپیتالیسم و سوسیالیسم بود. دو کشور در تمام صحنه های سیاسی، نظامی، تبلیغاتی، فرهنگی و اقتصادی، هم در نزاع سرد با یکدیگر زیست می کردند و هم در رأس قدرت های بین المللی در هریک از این صحنه ها قرار داشتند. اوج بحران نیز به بحران موشکی کوبا برمی گردد که بیم آن می رفت تا تبدیل به یک رویارویی مستقیم اتمی بین دو کشور تبدیل شود.

اما با دگرگونی ها و تغییرات سیاسی و اقتصادی در شوروی و اصطلاحاً فروپاشی «اتحاد جماهیر شوروی»، دنیای دوقطبی چهاردهه ای نظام بین الملل جای خود را به دنیای تک قطبی (و به قرائتی تک چندقطبی) بعد از 1991 داد. روسیه نه تنها بازیگر بین المللی نبود، که حتی در برخی موارد، در حدواندازه ی یک بازیگر منطقه ای قرار می گرفت. دلایل آن نیز مشخص بود. بحران های متوالی اقتصادی، خلأ مشروعیت ایدئولوژیک، بحران های سیاسی و مشکله ی هژمونی سازی منطقه ای و هژمونی بین المللی، سبب شد تا روسیه دیگر بازیگری بین المللی نباشد. این مسائل سبب شد روسیه به مرزهایی برگردد که در قرن هجدهم در موقعیت آن بود.

روس ها ناچار بودند از حقارت فرار کنند

یک دهه تحقیر و دوری از جایگاهی که روس ها بیش از سه دهه از آن برخوردار بودند، سبب شد روس ها در سال 2000 به سمت شخصیتی سوق پیدا کنند که می توانست این حقارت را جبران و بخشی از عظمت آن ها را ترمیم کند و آن کسی نبود جز ولادیمیر دلادیمیروویچ پوتین. وی در 7 اکتبر 1952 در شهر لنینگراد متولد شده است. او در سن 47سالگی توجه روس ها را به خود جلب کرد و آن ها را به عظمت گذشته ی خویش امیدوار ساخت.

روس های سرخورده، از پشت لنز دوربین ها و از صفحات روزنامه ها در حال نظاره ی کسی بودند که امید را در آن ها زنده می کرد. بی دلیل نبود که «رئیس جمهور جدید روسیه در این سال ها بیش از هرچیزی به عنوان سوژه ی اصلی رسانه ها و دوربین ها بود و روس ها توانمندی های مختلفش را در جودو، شنا و آمادگی بدنی اش، مهارت های مختلفی که در زمان حضورش در کاگ ب از او یک نیروی کارکشته ساخته بود، می دیدند. کسی که خودش هم از رسانه ای شدن بدش نمی آمد.

کسی که به سوژه ی دوست داشتنی عکاسان خبری تبدیل شده بود.»1روس ها ناگزیر شدند پوتین را انتخاب کنند. به همین خاطر، وقتی بوریس یلتسین وی را به عنوان جانشین رئیس جمهور به مردم معرفی کرد، در کمتر از یک هفته رأی اعتمادش را به عنوان نخست وزیر از پارلمان اخذ کرد و در 31 دسامبر به عنوان کفیل رئیس جمهور برگزیده شد و در انتخابات می 2000 روس ها او را به عنوان رئیس جمهور برگزیدند و این گونه همه چیز دست به دست هم داد تا پوتین شخصیت دوست داشتنی روس ها شود.

روس ها به دنبال تغییر جایگاه بین المللی بودند، پوتین منجی آن ها شد

اما روس ها همان طور که اشاره شد، بیش از آنکه نگران موقعیت اقتصادی خود باشند، به دنبال فردی می گشتند که جایگاه بین المللی آن ها را تغییر دهد. هرچند روس ها از دوره ی بعد از جنگ سرد کم وبیش درصدد حل بحران های بین المللی بودند، اما به طور خاص از سال 2000 به بعد تلاش کردند این نقش حلال مشکل خود را گسترش دهند.

با روی کار آمدن ولادیمیر پوتین در سال2000 ، روسیه تحولاتی اساسی به خود می بیند. او هم در دوره ی نخست وزیری اش و هم دوره ی ریاست جمهوری اش، به اجرای اقدامات بنیادین برای دستیابی به جایگاهی مطلوب برای روسیه در نظام بین الملل پرداخت. برای مردم روسیه، روی کار آمدن پوتین در آستانه ی سال 2000، شخصیتی را تداعی کرد که می تواند غرور ازدست رفته ی آنان را به عنوان شهروندان یک ابرقدرت پیشین در عرصه ی سیاست خارجی بازگرداند و رأی به او که عضو کاگ ب (منفورترین سازمان روس) در ده سال پیش بود، نشان از امید مردم به بازسازی عظمت ازدست رفته داشت.2

در عرصه ی خارجی، روسیه بعد از حوادث 11 سپتامبر، نظام بین الملل را عرصه ای مناسب برای دست یافتن به یک نظام مبتنی بر چندقطبی می داند. در استراتژی هایی که از سال 2000 تا 2010 در قالب اسناد ملی طرح ریزی شد، به خوبی نوع نگاه به سیاست خارجی آشکار است. زمانی که اسناد مربوط به مفهوم امنیت ملی، مفهوم سیاست خارجی و دکترین نظامی در آغاز سال 2000 منتشر شد، مفاد آن ها به خوبی بیان کننده ی یک دگرگونی اساسی در سیاست مسکو نسبت به جهان بود. در این اسناد، بر مفهوم سیاست خارجی برای دستیابی به جایگاهی محکم و آبرومندانه در جامعه ی جهانی تأکید شده است؛ به طوری که با منافع روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ جهانی و یکی از مراکز دارای نفوذ، همخوانی کامل داشته باشد. این اسناد ساختار جهان تک قطبی تحت سلطه ی آمریکا را یکی از خطرات اصلی برای منافع روسیه قلمداد می کند، اولویت سیاست خارجی روسیه را تضمین امنیت قابل اتکای کشور، تقویت حاکمیت و محافظت از حاکمیت سرزمینی روسیه می داند و برای دستیابی روسیه به جایگاه یک قدرت بزرگ و یکی از مهم ترین مراکز نفوذ در جهان، بر لزوم رشد سیاسی، اقتصادی، فکری و معنوی تأکید می نماید.3
همچنین این اسناد در بُعد دفاعی و امنیتی، مخالفت قاطع با سیستم دفاع موشکی آمریکا و تأکید بر مشارکت با اروپا و ناتو جهت ایجاد یک سیستم دفاعی جدید را از جهت گیری های سیاست خارجی روسیه عنوان می کند. سیاست خارجی پوتین به عنوان یک سیاست مدار اوراسیاگرا، ناظر بر تقویت نقش و جایگاه منطقه ای و جهانی روسیه بود. بااین حال، اساس سیاست خارجی پوتین با بهره گیری از دو دیدگاه لیبرال ها و ملی گرایان محافظه کار طراحی گردید. از این نگاه، استراتژی اقدامات یکجانبه ی آمریکا و ناتو می تواند وضعیت بین المللی را بی ثبات کند و باعث ایجاد تنش، مسابقه ی تسلیحاتی و کشمکش میان دولت ها گردد. ازاین رو، بر نظام چندقطبی و پیگیری سیاست خارجی مستقل و سازنده براساس وضعیت ژئوپلیتیکی روسیه به عنوان یکی از بزرگ ترین قدرت های اوراسیا تأکید شده است.4

اصول پوتین برای روسیه ی جدید

پوتین از ابتدای به قدرت رسیدن، سه اصل نوسازی اقتصادی، دستیابی به جایگاه برجسته در فرایندهای رقابت جهانی و بازسازی جایگاه روسیه به عنوان قدرت بزرگ جدید را مبنای سیاست خارجی خود قرار داد.5همان طور که مشاهده می شود، دو اصل از سه اصل پوتین به ارتقای جایگاه بین المللی این کشور در سطح بین المللی برمی گردد.

غرب و ژانوس دوچهره ی پوتین

پوتین در راستای همین سه اصل مخالف یکجانبه گرایی آمریکایی ها بود، اما ملاحظه ی شرایط سیاسی و اقتصادی سبب شد تا در دوره ی اول حکومتش نارضایتی نامحسوس نسبت به این موضوع داشته باشد و تنها از ابتدای دوره ی نخست وزیری و به طور مشخص تر 2012 به بعد، به صورت آشکار با اعتمادبه نفس حاصل از دستاوردها و موفقیت های خود در حوزه های مختلف ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی، سیاست «مقاومت مستقیم» را در برابر یکجانبه گرایی و توسعه طلبی های آمریکا در پیش گرفت.6

رویکرد پوتین در سیاست خارجی را می توان به ژانوس دوچهره ی یونانیان باستان تشبیه کرد. از یک سو همکاری با غرب را پیش کشید و از سوی دیگر، تقابل و تضاد را. سیاست پوتین در قبال غرب، ترجمه ی سیاست پوتین برای ارتقای جایگاه روسیه است که به دو دوره ی تاریخی تقسیم می شود: سیاست همکاری با غرب در دو دوره ی اول ریاست جمهوری (از سال 2000 تا 2008) و دوره ی استقلال ملی (از 2012 تاکنون).

پوتین در هشت سال ابتدایی حکومتش بر روسیه، از هرگونه تقابلی با غرب اجتناب نمود و سیاست عمل گرایانه ی همکاری با آمریکا را پیشه کرد. دلیل آن نیز شرایط اقتصاد و سیاسی ضعیف روسیه و اجتناب از بار کردن هزینه بر روسیه ی دچار بحران بود. در دوره ی دوم این سیاست (از 2012 به بعد)، یعنی بعد از روی کار آمدن مدودف و انتخاب پوتین به عنوان نخست وزیر، با بهبود نسبی وضعیت اقتصادی و سیاسی روسیه و تقویت جایگاه اقتصادی این کشور، تقابل روسیه و غرب سمت وسوی جدیدی به خود گرفت.

ابرقدرتی انرژی و اعتمادبه نفس در سطح ملی

منابع نفت و گاز برای بازگشت روسیه به جایگاه برجسته در نظام بین الملل اهمیت کلیدی دارد. به طور گسترده، هم در نظام بین الملل و هم در کرملین، چنین فرض می شود که ثروت انرژی، روسیه را برای احیای جایگاه ابرقدرتی در جهان قادر خواهد ساخت. این یک موضوع عادی است که روسیه به یک ابرقدرت انرژی تبدیل شده است.

این کشور تولیدکننده ی برجسته ی گاز طبیعی است و از سال 1998 تا 2004 نزدیک به 48 درصد از نفت جهان را تأمین کرده است. روسیه 22 درصد از صادرات گاز طبیعی را دارد و از 40 درصد واردات گاز اروپا، 25 درصد آن را تأمین می کند. همچنین این کشور 12 درصد از تولیدات نفتی جهان را دارد که 22 درصد آن برای کشورهای اروپایی است. این کشور همچنین صادرات نفت و گاز کشورهای ترکمنستان و قزاقستان را کنترل می کند.

بدین ترتیب دیپلماسی نفتی روسیه در ابتدا مربوط به کشورهای اروپایی است؛ چراکه این کشورها در حوزه ی اقتصادی نیاز شدید به نفت روسیه دارند و وابستگی خود به نفت روسیه را نقطه ضعف برای خود می دانند و به همین دلیل، به دنبال آلترناتیوهایی برای تأمین انرژی هستند.7

همین طرح موضوع «ابرقدرت انرژی روسیه» کافی بود تا پوتین با اعتمادبه نفس کامل در برابر سیاست های یکجانبه ی آمریکا و در گام بعدی بلندپروازی های ناتو درخصوص اروپای شرقی و سیاست های گسترش به شرق این سازمان، بایستد.

کریمه و سوریه؛ نماد پی جویی منزلت بین الملل

زمانی که نیکیتا خروشچف، کریمه را در سال 1954 به اوکراینی ها هدیه کرد، شاید روس ها گمان نمی کردند که اوکراین در چهار دهه بعد، یعنی در 1991 از آن ها مستقل شود و کریمه را به همراه خود ببرد و قطعاً فکر نمی کردند شش دهه بعد، هدیه ی خود را به گونه ای پس بگیرند که قابلیت تبدیل شدن به یک جنگ بین المللی را داشته باشد و تمام افکار عمومی را معطوف خود کند. اما پس گرفتن این هدیه، هزینه های سنگینی برای روس ها در پی داشت که کمترین آن، اعمال تحریم های یکجانبه و چندجانبه ی بین المللی بود. ولی بااین حال روس های تشنه ی منزلت بین المللی و روس هایی که به دنبال ارتقای جایگاه بین المللی کشورشان بودند (جایگاهی که تحت الشعاع غرب و توجهات آمریکا نباشد)، به شدت از آن استقبال کردند. به گونه ای که میزان محبوبیت ولادیمیر به نود درصد و بالاترین سطح در بین همه ی رئیس جمهوران روسیه رسید.

طبق نظرسنجی ای که مرکز پژوهش افکار عمومی روسیه در روز 24 نوامبر 2015 انجام داد، محبوبیت پوتین نسبت به سال گذشته نزدیک به 24 درصد افزایش یافته است. این مرکز اعلام داشت «افزایش محبوبیت در جریان اتفاقات کریمه (پیوستن مجدد این منطقه به روسیه) در بهار سال 2014 به ثبت رسیده و این شاخص به مدت شانزده سال در سطحی بالا مانده است. در یک سال ونیم گذشته، این میزان به طور باثباتی بالا و بیش از 84 درصد مانده است.»8

در همین راستا، در ماه نوامبر سال 2014، مجله ی «فوربس» رئیس جمهور روسیه را به عنوان قدرتمندترین فرد جهان معرفی کرد. گفتنی است پوتین همچنین در فهرست فرد سال 2014 مجله ی «تایم» در جایگاه سوم قرار گرفت.

سوای از اینکه الحاق کریمه به روسیه قانونی بود یا نه، مشروع بود یا نه، مطابق با منطق حقوق بین الملل بود یا نه، تجاوزطلبانه بود یا نه و امثالهم، شبه جزیره ی کریمه روس ها را به آرزوی دیرینه ی خویش بازگرداند؛ روس هایی که تلاش داشتند از طریق یک سکو به قلب تحولات بین المللی (که سابق بر این در آن قرار داشتند) پرش کنند و کریمه برای آن ها این نقش را بازی کرد.

اما کریمه هرچند تسلی خاطر روس هایی بود که به دنبال بازگرداندن غرور ازدست رفته شان بودند، همان طور که اشاره شد، برای آن ها هزینه های زیادی داشت. از جمله ی این هزینه ها، تلاشی بود که غرب برای انزوای بین المللی روسیه انجام داد و در این مسیر موفق نیز شد.

روس ها برای عبور کردن از فضای پس از کریمه، نیازمند به یک سکوی دیگر بودند تا از انزوای تصویرشده توسط غرب خارج شوند و سوریه بهترین موقعیت بود تا پوتین این مشکل را نیز برطرف کند؛ جایی که پای روس ها را بعد از چهل سال، به منطقه ی غرب آسیا باز کرد. «روسیه از آمریکا انتظار دارد که به نقش، منافع و جایگاهش احترام بگذارد. این به چالش کشیدن سیاست خاورمیانه ای آمریکا در این راستاست. روسیه خاورمیانه ی انحصاری آمریکا را قبول ندارد و می خواهد متناسب با ارتقا و احیای جایگاه خود در نظام بین الملل، به بازتعریف منافع خود در خاورمیانه بپردازد.»9

سوای از جایگاه استراتژیک سوریه برای روس ها، ارتباط و نزدیکی بین دو کشور، اتحاد دیرینه، تفکرات ژئوپلیتیک آن ها، نقش غرب آسیا به عنوان خارج نزدیک، بیم سرایت تفکرات رادیکال به حوزه ی قفقاز و جنوب غرب روسیه و سایر مواردی که درخصوص «علل تمایل روسیه به حل بحران سوریه» وجود دارد، یک نکته حائز اهمیت فراوان است و آن «انتظار احترام» توسط نظام بین الملل و در رأس آن کشورهای غربی برای روسیه به عنوان یک بازی گردان بین المللی است؛ یعنی کشوری که نه تنها انگیزه ی «حل بحران های بین المللی» را دارد، بلکه از این توان نیز بهره مند است.

پوتین نیز ماهرانه این «طلب احترام» را به واقعیت نزدیک کرد. بعد از حضور پرفروغ روس ها در سوریه و کمک های شایان این کشور در مبارزه علیه داعش، پوتین ابتدا نقش بدیل خویش، یعنی ائتلاف به رهبری آمریکا را زیر سؤال برد و ثابت کرد اقدامات آن چیزی جز یک «نمایش هوایی» نیست. سپس دست همدستان منطقه ای گروه های افراطی را یکی پس از دیگری در حمایت از تروریست ها رو کرد. در ماجرای حمله به جنگنده ی سوخو 24 روسیه، جنگ رسانه ای علیه ترک ها را به اندازه ای بالا برد که برای افکار عمومی مشخص شود که بدیل پوتین، هیچ حیثیت و احترامی نباید داشته باشد.
هرچند ماجرای سوریه ادامه خواهد داشت و نقش و بازیگری روسیه در آن به طور کامل مشخص نیست، اما آنچه مراد پوتین در این کارزار بوده، برای وی و روس ها به دست آمده است. روس ها به دنبال غرور پیشین خویش در محیط بین الملل بودند و سوریه آن ها را به این میل احترام طلبی نزدیک کرده است.

فرجام سخن

پوتین قهرمان بازگرداندن روسیه از جایگاه یک قدرت منطقه ای به یک «قدرت بزرگ» و مسامحتاً یک ابرقدرت بین المللی است. البته آمریکا هنوز اصرار دارد قدرت روس ها را نبیند. برای مثال، باراک اوباما، رئیس جمهور آمریکا، در سال 2014 در اظهاراتی که به نوعی تحقیرآمیز بیان شد و طعنه ای به سیاست های ولادیمیر پوتین بود، روسیه را یک «قدرت منطقه ای» قلمداد کرد، اما قامت روسیه قطعاً از «قدرت منطقه ای» بلندتر است و روس ها این مهم را مدیون ولادیمیر ولادیمیروویچ پوتین هستند؛ شخصی که به صورت عریان جودو می کند، با حیوانات وحشی گلاویز می شود و خرس شکار می کند و در یک جمله، شخصیتی است که روس ها را از اسارت جملات و حقارت هایی شبیه آنچه از اوباما ذکر شد، می رهاند و نوید روسیه ای را به آن ها می دهد که آن ها به آن علاقه دارند؛ کشوری با قابلیت بازی گردانی بین المللی. پوتین شخصیتی به شدت احترام طلب، منزلت جو و شیفته ی عزت شخصی و ملی است.

پی نوشت ها
1. http://irdiplomacy.ir/fa/page/1900700
2. کرمی، جهانگیر (1382)، «سیاست خارجی روسیه و بحران عراق؛ گلیسم نوع روسی»،فصلنامه ی مطالعات خاورمیانه، سال دهم، ش1، ص46-47.
3. Ivaniv, Igor (2002),The New Russia Diplomacy, Washington, DC: Brookings/ Nixon centre:
به نقل از طباطبایی، سیدمحمد (1393)، تأثیر حوادث 11 سپتامبر بر ارتقای جایگاه روسیه در نظام بین الملل (2010-2001)،پژوهشنامه ی روابط بین الملل، ش28.
4. کرمی، جهانگیر (1382)، «سیاست خارجی روسیه و بحران عراق؛ گلیسم نوع روسی»،فصلنامه ی مطالعات خاورمیانه، سال دهم، ش1، ص46-47.
5. مصلی نژاد، عباس (1392)، «موازنه راهبردی و سیاست گذاری امنیتی روسیه در نظام بین الملل»، مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره ی 6 ، ش2، ص122.
6. صادقی، سیدسعید (1393)، احیای جایگاه ابرقدرتی دولت روسیه در تقابل آمریکا، دسترسی در:
http://www.iras.ir/fa/doc/note/471
7. Rutland, Peter (2008), Russia as an Energy Superpower, New Political Economy, Vol. 13 No 2, June, P, 203.
8. http://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/09/03/926371
9.http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1954626

رضا دانش پسند