جهان عرب باید از توافق هسته‌ای درس بگیرد

دکتر محمد فرازمند، مدیرکل خلیج فارس وزارت امور خارجه*

دیپلماسی ایرانی: اهمیت توافق هسته ای فقط در متن و حواشی آن نیست، آنچه که در فرامتن اتفاق می افتد چه بسا مهمتر از جزییات فنی متن باشد. یکی از جنبه های فرامتن توافق هسته ای، تاثیرات آن بر منطقه خاورمیانه است. برای نتیجه گیری درباره تاثیر توافق هسته ای بر منطقه، ابتدا باید به این موضوع پرداخت که توافق هسته ای در چه مختصات منطقه ای صورت گرفت. گرچه منطقه فقط منطقه عربی نیست اما مراد ما بیشتر منطقه عربی خاورمیانه است. یکی از مختصات منطقه در حال و هوای مذاکرات و توافق هسته ای، تعداد پرونده های داغ و منازعات فعال بسیار زیاد است. شاید بتوان 20 منازعه فعال را نام برد. اگر به کشورها اشاره شود، عراق، سوریه، یمن، بحرین، لیبی و مصر در شرایط منازعه  و مناقشه فعال هستند. غیر از این کشورها، بحث جدال و درگیری طائفه ای، سنی و شیعی، بحث های درگیری های قومی، کردی- عربی بسیار فعال است.

دیگر مشخصه منطقه حضور بازیگران غیردولتی در منازعات فعال و نقش بسیار مهمی است که ایفا می کنند. القاعده و گروه های وابسته به آن مانند داعش، جبهه النصره و ده ها گروه دیگر مرتبط با تفکرات تکفیری و تروریستی و همچنین اخوان المسلمین با گرایش های اسلامگرایانه _ البته اخوان گرایش تروریستی نیست_ نقش بسیار فعالی دارند. کردها در داخل سیستم عراق، سوریه و ترکیه به عنوان بازیگران غیردولتی نقش فعالی دارند. گروه ها و احزاب مدنی نیز نقش بسیار مهمی دارند. جوانان در مناقشات منطقه ای نقش فعالی دارند. فراموش نکنیم کانون اصلی تحولات بیداری اسلامی، بهار یا خیزش های عربی از سال 2011، جوانان و شبکه های اجتماعی بودند.

یکی دیگر از مختصات منطقه ای، نقش فعال شبکه های اجتماعی و فضای مجازی است. همه بازیگران اعم از دولتی و غیردولتی از این شبکه به فراوانی استفاده می کنند. حتی داعش استفاده زیاد و تاثیرگذاری از شبکه های مجازی داشته که به نظر خود یک تحول است.

یکی از تفاوت های اساسی داعش با دیگر گروه ها از جمله القاعده حضور تشکیلاتی در فضای مجازی است. یک عنصر داعش به منظور انجام عملیات نیاز به تشکیلات سنتی و وابستگی های سازمانی ندارد. این عنصر از طریق شبکه های اجتماعی و فضای مجازی در جهان عرب به خصوص در منطقه خلیج فارس، جذب می شود. بسیاری از جوانان این پتانسیل را دارند که بدون داشتن هیچ پرونده امنیتی تبدیل به عنصر انتحاری شوند. بسیاری از عملیات های انجام شده در منطقه از جمله انفجارهایی که در کویت و عربستان رخ داده، توسط افرادی بوده که هیچ پرونده امنیتی و وابستگی تشکیلاتی نداشته و از طریق شبکه های اجتماعی دستورالعمل را از داعش دریافت کرده و به سرعت تبدیل به عناصر انتحاری می شوند.

یکی دیگر از مشخصات منطقه این است که در طول تاریخ هیچ وقت به این میزان پیچیدگی وجود نداشته است. این پیچیدگی ها باعث شده که هیچ بازیگری نتواند به تنهایی یک بازی را از نقطه ابتدا تا انتها انجام دهد. هوشمندی تیم هسته ای ایران در درک این نکته بود که هیچ بازیگری نمی تواند یک بازی را به تنهایی از ابتدا تا انتها سازماندهی کند. تاکید بر رویکرد برد-برد ناظر بر درک همین معناست. هر کسی که مدعی است در جهان و خاورمیانه کنونی یک بازی از ابتدا تا انتها توسط یک بازیگر و با در نظر گرفتن منافع انحصاری شکل داده شده، می تواند نمونه ای بیاورد؟ هیچ نمونه ای وجود ندارد. آنچه در یمن می گذرد، مثال نقض این مطلب است. عربستان سعودی به تنهایی نتواست در یمن کاری از پیش ببرد. آنچه در عراق و سوریه نیز می گذرد بدین صورت است.

مشخصه دیگر منطقه فراموشی موضوعات غیرامنیتی است. موضوعاتی مانند محیط زیست، توسعه انسانی، توسعه اقتصادی و آموزش در خاورمیانه فراموش شده و هر کدام می تواند تبدیل به فاجعه شود. در تمامی این موارد در شرایط بحرانی قرار داریم. در اینجا به مقاله توماس فریدمن اشاره می کنم که نوشته اگر گروه های متنازع دست از نزاع برندارند، مادر طبیعت همه را از بین خواهد برد. اشاره او به چند واقعیت محیط زیستی و رسیدن درجه حرارت در یکی از مناطق خاورمیانه به 75 درجه است و کسی متوجه این فاجعه نیست.

حال در چنین شرایط و با چنین مشخصه هایی، یک کشور توانسته از طریق تعامل بین المللی، پیچیده ترین منازعه خاورمیانه را به روش مسالمت آمیز و از طریق گفت وگو حل کند. فراموش کرده ایم که در سال های اخیر اگر از هر کسی پیچیده ترین منازعه خاورمیانه پرسیده می شد، بدون تردید موضوع هسته ای ایران را بیان می کرد. حال این پیچیده ترین موضوع خاورمیانه از طریق گفت وگو و با رویکرد برد-برد حل شده است.

نکته حایز اهمیت دیگر پس از پرونده هسته ای، مهمترین، چالش برانگیزترین و خطرناکترین مساله منطقه، تروریسم است. تردیدی نیست که جمهوری اسلامی ایران توانسته عملکرد سازنده ای در مبارزه با تروریسم داشته باشد. هیچ کسی نمی تواند در دنیا منکر عملکرد سازنده جمهوری اسلامی ایران در این باره باشد. از این رو دیگر ایران قابل نادیده گرفتن نیست. بیش از سه و نیم دهه تلاش بسیاری از کشورها در منطقه و خلیج فارس بر نادیده گرفتن ایران بود. طی سال های اخیر وقتی مذاکرات ژنو در سوریه جریان داشت، مساله برخی کشورهای عربی این بود که جمهوری اسلامی ایران نباید حضور داشته باشد. اصرار غیرمنطقی برخی کشورها در پرونده یمن بر این است که فقط جمهوری اسلامی ایران نباشد. کشوری که در چنین شرایط ملتهب و استثنایی توانسته پیچیده ترین مساله را به روش مسالمت آمیز حل کند و در بحران دوم منطقه _ تروریسم _ در جای خوبی ایستاده است، از این رو به طور حتم قابل نادیده گرفتن شدن نیست. رمز مسابقه جهانی برای سفر به ایران _ اینکه وزرای کشورهای خارجی در صف ورود به تهران هستند _ درک این مساله است که جمهوری اسلامی ایران بازیگر قابل حذف نیست.

تحلیل هایی درباره نگاه منطقه عربی به توافق هسته ای وجود دارد که در دو بخش نگاه خوشبینانه و بدبینانه خلاصه می شود.

نگاه بدبینانه به توافق هسته ای

این نگاه عمدتا توسط کسانی به تصویر کشیده می شود که طی روند مذاکرات با حل مسالمت آمیز و در نهایت توافق هسته ای مخالف بودند. اسرائیل، برخی کشورهای عربی و جناح تندرو در آمریکا چنین نگاهی دارند. همه آنها تصویر بسیار بدبینانه ای از شرایط پساتوافق ارایه می کنند. آنها معقتدند به دلیل به هم خوردن توازن منطقه ای به نفع ایران، توافق ممکن است به جنگ بیانجامد. بنابراین پیوست منطقه ای در حال تدوین و نگارش است و باید فکری به حال منطقه و شرایط توازن منطقه ای کرد. عمده استدلال آنها بر این است که ایرانی که توانسته در شرایط تحریم، در منطقه نفوذ داشته باشد، پس از برداشته شدن تحریم ها و دسترسی به منابع مالی، رویکرد توسعه طلبانه خود را افزایش خواهد داد. آنها به صراحت می گویند، با آزاد شدن دارایی ها، ایران آن را برای سیاست های توسعه طلبانه خود به کار خواهد گرفت. غافل از آنکه آزاد شدن دارایی های ایران بخشی از روند عادی شدن وضعیت و غیرامنیتی شدن پرونده ایران است. سوال این است که چرا برخی کشورهای عربی باید از عادی شدن وضعیت ایران هراس داشته باشند؟ ایران به عنوان کشوری که دنبال ثبات استقرار و صلح است، نباید از بی ثباتی در کشور همسایه خوشحال باشد. چه مساله ای موجب شده که برخی کشورهای منطقه از عادی شدن پرونده ایران هراس دارند؟ یکی از دلایل آن می تواند این باشد که عادی شدن وضعیت ایران بدان معناست که تهدیدانگاری ایران خنثی خواهد شد. سوال بعدی این است که چرا تهدیدانگاری ایران باعث هراس می شود؟ باز شاید یکی از دلایل این باشد که وقتی ایران تهدید نباشد، باید سراغ مسایل دیگر بروند. تهدیدانگاری ایران سدی برای مخفی کردن بسیاری از معضلات منطقه ای بوده است. تا زمانی که ایران به عنوان تهدید نشان داده شود، امکان ائتلاف سازی، مخفی کردن سایر مشکلات و امکان منصرف کردن دیگران از پرداختن به مسایل داخلی خود وجود دارد.

نگاه خوشبینانه به توافق هسته ای

نگاه خوشبینانه قائل به این مساله است که پرونده هسته ای می تواند درس باشد. وقتی پیچیده ترین چالش منطقه با مذاکره حل می شود، دلیلی وجود ندارد که دیگر پرونده ها از طریق صلح آمیز و گفت گو قابل حل نباشد. این نگاه قائل به این بوده که ایران دارای جامعه جوان است از این رو نیاز به توسعه دارد. منابع آزاد شده نیز در راستای توسعه ایران به کار گرفته خواهد شد. ایران از خلال پرونده هسته ای به این نتیجه رسیده که قدرتش در تهدید نظامی نیست، بلکه در صلح است. بنابراین دلیلی ندارد از این مسیر منصرف شود. با این وجود برخی نسبت به اینکه کشورهای منطقه مخالف پرونده هسته ای دست از رویکرد تخاصمی خود بردارند خوشبین بوده و برخی بدبین هستند.

در مورد زمان کنار گذاشتن رویکرد تقابلی سه تحلیل وجود دارد:

تحلیل نخست بر این عقیده است که در شرایط فعلی توازن قوا به نفع ایران بوده و طرف مقابل در شرایط ضعف وارد گفت وگو با ایران نخواهد شد. از این رو نیاز به گرفتن امتیازاتی در برخی از نقاط است. به طور مشخص در یمن و سوریه طرف مقابل به دنبال تغییر شرایط است. در این صورت پس از تغییر شرایط در یمن و سوریه احتمالا وارد گفت وگو با ایران و پذیرش شرایط جدید بعد از توافق هسته ای خواهد شد زیرا فشار جهانی و جامعه بین الملل برای حل مشکلات منطقه عربی با ایران زیاد است.

تحلیل دیگر بر این مبنا قرار دارد، تا زمانی که کوچکترین امیدی برای برهم زدن توافق هسته ای وجود دارد_ این موضوع را می توان در خلال مباحث مطرح شده در کنگره آمریکا مشاهده کرد_ طرف مقابل دست از رویکرد تقابلی برنخواهد داشت و هرآنچه در توان دارد به کار خواهد بست تا از این امید به منظور ناکامی توافق استفاده کند. ظاهرا اینگونه نیز عمل می شود. از خبرهای منتشر شده در خصوص مبالغی که در آمریکا صرف می شود می توان به این نتیجه رسید که حداقل تا زمان وجود امید، قرار نیست دست از رویکرد تقابلی برداشته شود.

تحلیل سوم که از دو تحلیل اول بدبینانه تر بوده، این است که طرف مقابل حتی پس از اتمام مباحث مطرح شده و تصویب توافق در آمریکا و ایران، دست از رویکرد تقابلی برنخواهد داشت زیرا رویکرد تقابلی گزینه گریزناپذیر طرف مقابل است. بنابراین سعی خوهد کرد پس از پایان توافق هسته ای، نقاط درگیری و دردسرهای جدیدی را برای جمهوری اسلامی ایران تولید کند تا همچنان از گزینه تهدیدانگاری ایران سود ببرد و سراغ مشکلات خود نرود.

نتیجه                

به نظر نمی رسد که گزینه تهدیدانگاری جمهوری اسلامی ایران شانسی برای توفیق داشته باشد. فراموش نکنیم مروج گزینه تهدیدانگاری جمهوری اسلامی ایران، غرب بود. کشورهای منطقه و کشورهای عربی به تدریج به این پروسه پیوسته و خود را در اختیار آن قرار دادند. اگر غرب با حل پرونده هسته ای، تمایلی به ادامه پروسه یا پروژه تهدیدانگاری جمهوری اسلامی ایران نداشته باشد، بعید است برخی از کشورهای منطقه بتوانند همچنان ایران را به عنوان یک تهدید نشان دهند.

احتمالا سرمایه گذاری روی پروژه تهدیدانگاری ایران، همانند سرمایه گذاری روی برخی از مسایل دیگر مانند استفاده ابزاری از داعش، شکست خواهد خورد. فراموش نکنیم هنگام سقوط موصل، بسیاری از کشورهای منطقه و برخی متحدان غربی آنها، به صورت نه چندان خوشبینانه، سازمان های اطلاعاتی غربی در به وجود آوردن داعش نقش داشتند یا حداقل به عنوان یک ابزار برای تغییر سیاسی در بغداد به آن نگاه کردند و گفتند پس از تغییر سیاسی وارد مبارزه با داعش خواهند شد، اما دیر شده بود و داعش به سرعت گسترش سرزمینی پیدا کرده و تبدیل به تهدید جمعی شده و بسیاری از منابع تولید خود را مورد تهدید قرار داد. به همین دلیل به نظر می رسد دنیا به این نتیجه رسیده که استفاده ابزاری از چنین تهدیداتی و اصرار بر تهدیدانگاری ایران و نادیده گرفتن سایر تهدیدات، ممکن است به احتمال زیاد تهدیدات را به مرزهای اروپا و غرب برساند.

دنیا نمی تواند از واقعیت تروریسم، مهمترین چالش بعد از توافق هسته ای چشم پوشی کند. به طور مکرر تاکید می کند که تروریسم به مرزهای اروپا رسیده است. امروزه در میان صفوف داعش از شهروندان استرالیا تا آمریکا حضور دارند. به این باور رسیدند که استفاده ابزاری از این گروه ها به منظور استفاده در مقاصد سیاسی کوتاه بینانه، خیلی خطرناک است. دنیا دیگر بنای اینکه نقش ایران در مبارزه با تروریسم را نادیده بگیرد، نخواهد داشت و تلاش می کند از نقش سازنده جمهوری اسلامی ایران در مبارزه با تروریسم استفاده کند. از این رو پروژه تهدیدانگاری ایران، شانسی برای موفقیت ندارد. در عین با شکست پروژه تهدیدانگاری ایران راهی برای حل و فصل باقی مناقشات باز خواهد شد زیرا تهدیدانگاری در کانون بسیاری از مناقشات منطقه ای قرار داشت. اگر ایران به عنوان تهدید در عراق قلمداد نشود، دلیلی ندارد که برخی کشورها ساختار سیاسی جدید عراق را نپذیرند. اگر تهدیدانگاری ایران شکست بخورد، دلیلی برای ادامه منازعه در سوریه و یمن باقی نخواهد بود. بدبینانه ترین نظریات در جهان عرب، در اینکه توافق هسته ای یک درس بود، تردیدی ندارند. بسیاری از آنها که در نقطه مقابل ایران قرار دارند، بر این نکته تاکید می کنند که ایران به ما درس پافشاری بر مطالبات و پیشبرد سیاست های خود را جدای از اینکه منطبق با سیاست های غرب هست یا نه، داد. اما باید دانست که برای پیشبرد چنین سیاست هایی نیاز به زمینه هایی است.

جهان عرب باید بداند که بی ثباتی در منطقه ما مفید نیست. حتی بی ثباتی در طرف رقیب ما نیز مفید نیست. ایران در موقعیتی قرار گرفته که برای رشد و توسعه نیاز به بی ثبات کردن و بی ثبات دیدن همسایگان خود ندارد. بنده با این گفته که خودمان را قدرت برتر منطقه بدانیم، مخالف هستم. این ادبیات تفوق جویانه است. نیازی نیست که از ادبیات تفوق جویانه استفاده کنیم. به جای قدرت برتر باید بر قدرت مسئول در منطقه بودن، اصرار کنیم و اینکه لنگر ثبات منطقه هستیم. درس طرف مقابل از توافق هسته ای اصرار و لجاجت بر مواضع خود بوده در حالی که یک نکته را از یاد برده است. ایران فقط اصرار و لجاجت نکرد. ایران یک کشور مستقل است که حرف منطقی برای گفتن داشت. ایران خواهان کنار گذاشتن بحران مصنوعی از طریق روش مسالمت آمیز بود. طرف مقابل ادعای رهبری جهان به هم ریخته عرب را دارد. اما رهبری الزاماتی دارد. برای رهبری گروه باید دارای رویکرد بود. باید چیزی برای تبلیغ وجود داشته باشد. ایران موارد بسیاری برای تبلیغ دارد. ایران می تواند مروج استقلال، مردم سالاری، توسعه اقتصادی و توسعه انسانی در منطقه باشد. اما طرف مقابل می تواند مروج چه چیزی باشد؟ معمولا در جهان عرب پرچم رهبری در دست کسانی است که ادعایی داشته باشند یا مدعی ناسیونالیسم عربی باشد. زیرا گرایش ها و تعصبات ناسیونالیسمی در جهان عرب بالاست. پیش از این هر کسی که رهبری جهان را داشت، پرچم ناسیونالیسم عربی را برافراشته بود. امروزه کدام کشور عربی می تواند مدعی ناسیونالیسم عربی باشد؟ طرف مقابل ما هیچگاه به عنوان کشور مدعی ناسیونالیسم عربی شناخته نشد. امروزه پرچم خلافت اسلامی و اسلامگرایی توسط افراد دیگری برافراشته شده است و طرف مقابل ما نمی تواند مدعی اسلام سیاسی باشد. اکنون دو گروه رقیب در طرف مقابل ما تفکر عربی را نمایندگی می کند: یکی داعش و دیگری اخوان المسلمین. اتفاقا هر دو اینها جاذبه بیشتری برای جوامع عربی نسبت به تفکرات طرف مقابل ما که مدعی مروج آن است، دارند. دیگر طرف مقابل ما نمی تواند مدعی مردم سالاری و حکومت خوب _ good governance_ باشد زیرا چیزی برای عرضه در این عرصه ندارد. اگر طرف مقابل خواهان درس گرفتن از توافق هسته ای است، فقط نباید بر اصرار و لجاجت پافشاری کند. باید به مقدمات اصلی سازنده قدرت که خوشبختانه در ایران فراهم بود، تکیه کند. ایران توانست با اتکای به این منابع قدرت، پیچیده ترین پرونده و بحران منطقه ای را حل کند که به اعتقاد بنده زمینه برای حل بحران های دیگر بعد از این بحران فراهم تر خواهد شد.

* متن سخنرانی در نشست «تأثیر توافق هسته ای بر عمق استراتژیک ایران در خاورمیانه» در انجمن علوم سیاسی ایران و انجمن ایرانی روابط بین الملل

انتشار اولیه: شنبه 7 شهریور 1394 / انتشار مجدد: چهارشنبه 11 شهریور 1394