دکترین هسته‌ای ایران: خوانشی جدید

نویسنده: آرش رئیسی نژاد

دیپلماسی ایرانی: ایران بعد از مذاکراتی طولانی پیرامون برنامه بحث برانگیز هسته ای خود، بالاخره توافقی تاریخی را با 1+5 در وین رقم زد. توافق هسته ای، "برجام"، تحریم های نفتی و مالی را در ازای محدودیت هایی بر غنی سازی هسته ای از بین می برد.

این توافق همچنین نشانگر تثبیت ایران به مثابه قدرت هژمون منطقه است؛ مسئله ای که به نظر می رسد آمریکا آن را پذیرفته است. بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل، ایران مجهز به سلاح هسته ای را بدترین پیامد ممکن در وضعیت حاضر دانسته است. او با این ادعا که برنامه هسته ای ایران یک برنامه مخفی نظامی است برای متقاعد کردن اوباما در جهت وارد آوردن فشار بیشتر بر ایران تلاش بی سابقه ای کرده است. بعد از این توافق به نظر می رسد که اوباما و نتانیاهو در دو قطب مخالف قرار گرفته اند. به همین ترتیب دولت های عرب حاشیه خلیج فارس احساس می کنند که از توافق کنار گذاشته شده اند. برای آنها که تهران را مشکل ساز منطقه می دانند، این توافق به معنای نادیده گرفتن خواسته آنها برای "قطع سر افعی" است. بدین ترتیب، هم اسرائیلی ها و هم کشورهای عربی احساس می کنند که از سوی آمریکا به صورت بی رحمانه ای نادیده گرفته شده اند و نارو خورده اند.

با این حال مسائل مبهمی وجود دارد که ممکن است اجرای توافق را به خطر بیاندازد. مهمترین آن خوانش متفاوت دو طرف از مفهوم "امنیت" است. علیرغم مخالفت آمریکا با اسرائیل و شیخ نشین های عرب بر سر این توافق، به نظر می رسد که همه آنها نگاه مشترکی به مفهوم امنیت دارند. استدلال غالب در مورد برنامه هسته ای ایران به روایت فیزیکی از مفهوم امنیت دولت، یعنی بقا، وابسته است. چنین نگاه فیزیکی، دیگر مفاهیم معنوی از جمله غرور، عزت، و ابهت را نادیده می گیرد و این مفاهیم را انحرافی از عقلانیت دنیای سیاست می داند.

در حالی که غرب، اسرائیل و شیخ نشین های عرب تصویری واقع گرایانه با نگاه حاصل جمع صفر به مسئله امنیت در برنامه هسته ای ایران دارند، خوانش ایران از امنیت بر مبنای دیدگاه غیررئالیستی با تاکید بر هویت ایران شکل گرفته که "امنیت وجودی" خوانده می شود. امنیت وجودی حس استمرار و نظم در حوادث است و بر این اساس احساس عدم امنیت به موقعیتی اشاره دارد که افراد در آن با آنچه/آنکه هستند راحت نیستند. بر این اساس، "امنیت وجودی" بر خلاف "امنیت" به مثابه بقا به دنبال امنیت به معنای "بودن" است.

به واسطه این نگاه، ارضای تمام و کمال امنیت وجودی ایران تأییدی است بر هویت ایران؛ تامین امنیت وجودی ایران علاوه بر تحقق وجود فیزیکی، بر این نکته تاکید دارد که ایران خود را چگونه می بیند و اینکه چگونه توسط دیگران دیده می شود. در حقیقت، هدف اصلی تحریم های کشنده، امنیت فیزیکی ایران نبوده بلکه امنیت وجودی آن بوده است. در این راستا برنامه هسته ای ایران از سال 2001 بازدارندگی برای ایران ایجاد نکرده است چراکه امنیت فیزیکی کشور را به خطر انداخته است. علیرغم چنین خطری ایران برنامه هسته ای خود را ادامه داده است برای اینکه نشان دهد احساس عدم امنیتش ربطی به بقا ندارد. این حقیقت حاکی از آن است که آنچه در پس خواسته ایران در مسئله هسته ای وجود دارد مفهوم هویت است.

از این منظر، ظرفیت هسته ای یک نماد هنجاری مهم برای هویت ایران است. به همین دلیل است که فعال نگه داشتن غنی سازی یک روند عقلانی برای تکمیل امنیت ایران تلقی می شود. به همین منظور است که رهبر عالی ایران آیت الله خامنه ای توانایی کشور برای تهیه سوخت هسته ای را به مثابه یک منبع غرور ملی می داند. به بیان دیگر، بدون شناخت پیوستگی غیرقابل انکار امنیت وجودی ایران و مسائل غیرفیزیکی مانند غرور، عزت و ابهت نمی توان سرچشمه پویایی مسیر برنامه هسته ای ایران را تماما درک کرد. همانگونه که رییس جمهور روحانی در مقاله خود در رونامه واشینگتن پست اشاره کرد: «برای ما رسیدن به دانش چرخه سوخت هسته ای و تولید انرژی هسته ای همانقدر که برای تنوع بخشیدن به منابع انرژیمان است، در عین حال معرف ایرانیان به عنوان یک ملت، خواست ما برای شأن و احترام و جایگاهی است که در جهان داریم. بدون در نظر گرفتن موضوع هویت بسیاری از مشکلات حل نشده باقی می مانند.»

مسائل هویت محور نه تنها اهمیت نیروهای ژئوپولتیک را پیش می کشد بلکه نیروهای ژئوکالچرال [جغرافیای فرهنگی] در ساختار پیچیده امنیتی خاورمیانه را نیز مطرح می سازد. اهمیت حوزه ایدئولوژیک-فرهنگی در خاورمیانه نقش نیروهای ژئوکالچرال را پررنگ می کند که این خود برتری قدرت نرم، و نه قدرت سخت، در خاورمیانه را نشان می دهد. نکته مهم این است که قدرت جمهوری اسلامی ایران در خاورمیانه از ابتدای تأسیس آن مبتنی بر قدرت نرم بوده است. به همین دلیل تنها دولت دین سالار جهان در گسترش حوزه نفوذش و تسخیر قلب حوزه عمومی عربی تا حدودی موفق بوده است. این موفقیت بیش از اینکه به دلیل موفقیت ایران در زمینه اقتصادی و نظامی بوده باشد ریشه در گفتمان جمهوری اسلامی دارد که حول مفهوم محوری "استقلال" شکل گرفته است.

انقلاب اسلامی ایران فضایی برای احیای اسلام خلق کرد که منجر به تأسیس تنها حکومت مذهبی در دنیا شد. جمهوری اسلامی سرسختانه بر حرف خود یعنی ایجاد استقلال اصرار ورزیده است. تصمیم ایران از ابتدای انقلاب مبنی بر عدم پیروی از امپریالیسم غربی و کمونیسم و ایجاد صدای سوم، چارچوب "استقلال" را شکل داده است. در این خوانش برنامه هسته ای ایران مهمترین نماد و نمایش حفظ استقلال بوده است.

با این حال برنامه هسته ای آخرین قدم برای تعیین جایگاه ایران در ژئوپولتیک خاورمیانه و رابطه اش با غرب بخصوص آمریکا نیست. آنچه که مهم است این است که غرب جایگاه برنامه هسته ای ایران را در قلب هویت ایران درک کند. همانگونه که تاریخ نشان می دهد، مذاکره پیرامون مسائل هویتی بسیار دشوار است، به این دلیل که این مسائل بر خوانش مناقشه برانگیز "ما" در مقابل "آنها" بنا شده است. با این امید، لازم است که سیاستمداران آمریکا در قبال ایران همان موضعی را اتخاذ کنند که اوباما برگزید: " و در آخر من اینگونه فکر می کنم که... حتی با دشمنانتان، حتی با رقیبان خود، من معتقدم که باید این ظرفیت را داشته باشیم که گاهی خود را در جایگاه آنها قرار دهیم. اگر به تاریخ نگاه کنیم می بینیم که ما در سقوط دولت منتخب دموکراتیک -دولت مصدق- در ایران نقش داشته ایم، ما همچنین در جنگ ایران و عراق از صدام حسین در استفاده از سلاح شیمیایی علیه ایران حمایت کردیم. پس بنابراین آنها مسائل امنیتی و خوانش خود را از مسائل دارند چیزی که ممکن است ما با آن موافق نباشیم." کوتاه آنکه بدون شناخت دقیق نقش برنامه هسته ای ایران و اهمیت آن برای ایران، غرب توانایی درک و فهم رویکرد آن به برنامه هسته ای را نخواهد داشت.

نگاه کوتاهی به خاورمیانه هر گونه شعله خوش بینی را خاموش می سازد. زبانه های آتش همه جا را فراگرفته، از سوریه و عراق تا ترکیه و یمن. حال که گردوغبار این توافق تاریخی وین فرونشسته است، امیدی استثنایی در میان ایرانیان به وجود آمده است؛ امیدی رازآلود که حاوی پیامی روشن به رهبران غربی برای پالودن تصویرشان در ذهن ایرانیان است: "این آخرین فرصت است".

مترجم: پریسا فرهادی

انتشار اولیه: شنبه 24 مرداد 1394 / انتشار مجدد: چهارشنبه 4 شهریور 1394