دیکتاتورها به پایان بازی رسیده اند

دیپلماسی ایرانی: انقلاب خاموش به کشورهای حوزه خلیج فارس رسیده و مکررا تابوهای اجتماعی در این جوامع در هم ‏می‏شکند. امواج سهمگین جهانی‏ شدن حتا تاروپودهای  سنتی-عربی را دچار تحول اساسی کرده است. همچنین طبقه متوسطی در شورای همکاری خلیج فارس بوجود آمده که باعث شکاف نسلی عمده‏ای در این جوامع شده است. روند اصلاحات سیاسی در کویت، عمان، بحرین و سعودی پس از خیزش‏های مردمی با محافظه‏ کاری دنبال شده و ترس از ازدیاد مطالب سیاسی و اجتماعی و حکمرانی خوب تحقق آرمان حکومت مشروطه و دموکرات در این کشورها را به مخاطره انداخته است.

نفت، حمایت غرب، مذهب و سنت سه مولفه کلیدی ثبات در این رژیم‏های موروثی است ولی مولفه‏ای درونی و مهم؛ سازوکارهای قدرت در این کشورها را تهدید می‏ کند و آن شکاف نسلی است. طی چندین دهه انسجام میان نخبگان سیاسی جوامع عرب حفظ شده ولی گفتمان سیاسی- اجتماعی جدید بویژه در میان نسل جدید این کشورها ملاحظات امنیتی جدیدی را برای حاکمان موروثی خلیج فارس ایجاد کرده است.

جهانی شدن و ایجاد "جامعه مدنی مجازی عرب" مهمان ناخوانده ‏ای است که پیش از پیش مشکل آفرین شده است.مضافا جوانان در کشورهایی همچون کویت، عربستان و بحرین از ورود به قدرت ناامید شده و راههای تحقق کنش سیاسی جدیدی را طلب می‏کنند. یکی از این راه‏ها تسری پدیده" باسم یوسف" طنزپرداز مصری است که با شوخی و طنز قدرت حاکمه در مصر را هدف قرار داده این پدیده به شکل کامنت و پیام در فیسبوک و توییتر جوامع رانتی خلیج فارس رواج یافته و به گفتمانی روزمره تبدیل شده است.

جوامع عرب این حوزه در تلاشند تا از دولت‏های رانتی به "دولت‏های پسارانتیری" تغیییر موضع داده و بخشی از قدرت بویژه قدرت اقتصادی را به جامعه مدنی و طبقه متوسط واگذار کند، ولی این مساله برای نمونه در کویت به شکست انجامیده است. راهبردهای اجتماعی- سیاسی در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس گرچه در کشوری مثل امارات و قطر موفقیت آمیز بوده ولی در عین حال عربستان سعودی مرحله دشواری را می‏گذراند. علت این امر، مقاومت نهادهای دینی در عربستان در مقابل گسترش آزادی‏های مدنی و سیاسی در این کشورپادشاهی است. در عربستان سعودی نوک حملات و اعتراضات جوانان ،خاندان آل سعود را نشانه رفته و در کویت جنبش جوانان خواستار مشزوطه سلطنتی و افزایش قدرت پارلمان اند. در بحرین ، جنبش اعتراضی خواستار اعطای بخشی از قدرت آل خلیفه به مخالفان شیعی هستند.

شکاف بین نسلی در جوامع عرب خلیج فارس باعث شده تا متغیرهای واسطی همچون جنبش‏های اسلامی و قبائل را به واکنش وادارد.همگرایی در میان جنبش‏ جوانان عرب در خلیج فارس وارد مرحله ‏ی نوینی شده است. برای نمونه، در اعتراضات 2011م، جوانان بحرینی و عمانی در تلاش برای ایجاد نشست‏های مجازی برآمدند تا از این طریق ؛منویات سیاسی خود را سامان دهند.مضافا ؛جوانان کویتی نیز از اصلاح سازوکارهای انتخابات سالم حمایت کرده و جوانان سعودی در فیسبوک ،صفحاتی در خصوص عمل داوطلبانه برای سیل زدگان جده در سال2009 به راه انداختند.

این موج جدید اجتماعی در جوامع عرب نشان ‏دهنده تحول مفهوم حکومت و دولت در این کشورهااست. این مرحله را شاید بتوان مرحله "پایان شیوخ" و پسا شیخوخیت در خلیج فارس نامید. این مسیر، پایان بازی نفت و رانت با منویات سیاسی در کشورهای عرب خلیج فارس است. البته هرچند که ثبات سیاسی در این کشورها به طور ظاهری حفظ شده ولی زیرپوست شهرهای مدرن عرب روندی دیگری را نشان میدهد. اشکال جدید کنش سیاسی در این کشورها متاثر از پدیده غالب حکمرانی جهانی جدید است. پدیده ‏ای که اعراب خلیج فارس سعی در همگرایی با آن بر آمده اند. امارات الگویی از این ترکیب سنت و مدرنیت است ولی همین امارات مدرن از تحقق خواسته‏ های جنبش‏ های اسلامی و احزاب محافظه‏ کار طفره رفته و به امنیتی کردن  ایستارهای برخی احزاب همچون اخوان المسلمین دست زده است.

با وجود این، پدیده جدید دیگر، شکل‏ گیری جنبش دانشجویی در برخی از این کشورها است. فعالیت سیاسی دانشجویان در این کشورها جدیدا زیر ذره بین دولت قرار گرفته و کنترل‏های سیاسی در برخی دانشگاه های سعودی افزایش چشمگیری داشته است. دسترسی گسترده به شبکه ‏های اجتماعی همچون فیسبوک، تویتر، وإنستگرام، وواتساپ، باعث شده که کشورهای عضو شورای همکاری 85 درصد کاربران و فعالان اینترنتی در کل جهان عرب را تشکیل بدهند. برای نمونه عربستان سعودی در بین کشورهای جهان مقام نخست استفاده از توییتر را به نسبت جمعیت خود کسب کرده است. ایجاد صفحات اعتراضی همچون "انتفاضه مروارید" در بحرین یا  "کرامت وطن "در کویت مصادف با  اکتبر و نوامبر2012 زاویه دیگر جامعه شناسی سیاسی جدید این کشورها است.

جوانان زیر 25 سال 54 درصد جمعیت کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را تشکیل می‏دهند. فرهنگ جدید جوانان این جوامع به علاوه نهاد سنتی دولت ، ترتیبات قبیله ‏ای را به چالش کشانده‏ اند. در کویت ،جوانان در انتخابات از نامزدهای وابسته به قبائل استقبال نکرده و درسلطنت نشین عمان کار به استهزای شیوخ قبائل رسیده است. در شهر صحار عمان ؛ جوانان در پی اعتراضات به حکومت از میانجیگری روسای قبائل مورد حمایت وزارت داخله سرباز زده و آنها را به سخره گرفتند. حتا در مناطق شیعه نشین شرق عربستان و بحرین ، جوانان معترض شیعی در تلاشند تا مسیر سنتی اعتراض را تغییر دهند. آنها از احزاب رسمی شیعی فاصله و به کنش ‏های سیاسی جدید روی آورده‏ اند. هم ذات پنداری شیعی به نوعی فرهنگ جدید سیاسی در بین جوانان شیعه بحرین و شرق عربستان تبدیل شده است .

در نتیجه، سرمایه جدید اجتماعی در این کشورها باعث شده که نخبگان غیر حکومتی در صدد استفاده از این اشکال جدید قدرت برآیند. در عربستان سعودی "سلمان العوده" در میان جوانان سنی و شیخ نمر النمر در میان جوانان شیعه به جذب آنها روی آورده اند. در کویت "مسلم البراک " فعال سیاسی مردمی نیز به روش‏های نوین جذب جوانان کویتی ناراضی دست زده است. بیداری جوانان در این کشورها برای ایجاد حکومت‏های مشروطه و دموکرات روز به روز در حال افزایش است و این کنش سیاسی جدید به خلق گفتمانی جدید منجر شده که چالشی جدی برای ثبات این رژیم هاست. این شاید پایان بازی سنتی نفت و ثبات سیاسی باشد. شیخوخیت دیگر گفتمانی مطرود تبدیل شده که قلعه فتح نشدنی آن در حال فروپاشی است. جهانی شدن به بیداری جوانان عرب در جوامع سنتی انجامیده امری که مستلزم بررسی‏های ژرف جامعه ‏شناسانه و روانشناسانه در این کشورها است.

در پایان، هرچند این کشورها شاید برای یک دهه بتوانند در مقابل این کنش سیاسی جدید جوانان مقاومت کنند ولی بالاخره  یا به اصلاحات سیاسی گسترده تن در خواهند داد یا با انقلاب‏ها و اعتراضات سیاسی  عمیق مواجهه خواهند شد. به گفته بسیاری از تحلیلگران عربی و غربی موج دوم انقلاب‏های عربی از دل کناره‏ های ساحلی و شنی کشورهای عربی خلیج فارس برمیخیزد البته تا این خودآگاهی عمیق و کناررفتن تابوهای اجتماعی فاصله ، چندان نزدیک نیست ولی محتمل است.

اتنشار اولیه: شنبه 30 فروردین 1393/باز انتشار: جمعه 5 اردیبهشت 1393