عناصر دستیابی به توافق هسته‌ای کدام‌اند؟

گروه بین الملل برهان/ مریم فتاحی منش؛ در ساعت های آغازین روز یک شنبه، سوم آذر سال 1392، توافقنامه ای بین ایران و گروه 5+1 امضا گردید که از دید برخی تأثیر فراوانی بر تاریخ دیپلماسی ایران با غرب به وجود آورد. نباید از نظر دور داشت که این توافقنامه به رغم وجود برخی کاستی ها، دارای نقاط مثبتی نیز هست.همین موفقیت نسبی نیز مرهون تلاش های ده ساله ی دستگاه دیپلماسی کشور، دانشمندان هسته ای و مقاومت مردمی است. در این مقاله به دنبال آن هستیم تا پس از بررسی سیر تاریخی دستیابی به این موافقت نامه، به تبیین توانمندی های ایران و ایرانیان و نقش آن ها در این موفقیت بپردازیم.

 

سیر تاریخی مذاکرات هسته ای

 

ماه اوت سال 2002 بود که یکی از گروه های اپوزیسیون خارج از ایران مدعی شد که جمهوری اسلامی به اقدامات پنهانی در زمینه ی هسته ای دست زده است. از آن زمان پرونده ی ایران به شورای حکام سازمان بین المللی انرژی اتمی رفت و پس از آن قطعنامه ها و تحریم های متعددی علیه کشورمان اعمال گردید. در این میان، دستگاه دیپلماسی کشور سعی نمود با گفت وگو مشکل را حل نماید، اما رسیدن به توافق بر سر این مسئله حدود ده سال به طول انجامید. در قسمت زیر نقاط عطف تاریخی در این مذاکرات را بررسی کرده ایم.

 

1.      بیانیه ی تهران، 29 مهر 1382 (21 اکتبر 2003)

 

تعهدات ایران: همکاری کامل با آژانس بین المللی انرژی اتمی و پاسخ به الزامات و سؤالات باقی مانده ی آژانس به صورت شفاف و حل و فصل آن ها و اصلاح هرگونه قصور احتمالی/ امضای پروتکل الحاقی و آغاز فرآیند تصویب آن و اجرای پروتکل الحاقی تا پیش از تصویب آن، به عنوان یک اقدام حسن نیت/ تعلیق تمامی فعالیت های غنی سازی اورانیوم و بازفرآوری به صورت داوطلبانه، به صورتی که آژانس تعریف می کند.

 

تعهدات E3: شناسایی حق ایران برای استفاده ی صلح آمیز از انرژی هسته ای برابر با معاهده ی منع گسترش سلاح هسته ای/ اجرای کامل تصمیمات ایران که توسط مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی به تأیید برسد، باید موجب شود که شورای حکام آژانس وضعیت کنونی را حل وفصل نماید/ این امر موجب خواهد شد راه برای گفت وگو بر مبنای همکاری های درازمدت باز شود و از این طریق، به تمامی طرف های مورد نظر درباره ی برنامه ی تولید انرژی هسته ای ایران اطمینان داده خواهد شد. به محض اینکه نگرانی های بین المللی، از جمله نگرانی های سه کشور کاملاً برطرف شود، ایران می تواند انتظار داشته باشد که به طور آسان تری به فناوری مدرن و اقلام دیگری در حوزه های مختلف دست یابد.

 

2.      موافقت نامه ی بروکسل، 4 اسفند 1382 (23 فوریه ی 2004)

 

تعهدات ایران: ارائه ی اظهارنامه ها بر طبق پروتکل الحاقی و راستی آزمایی آن ها توسط آژانس تعلیق مونتاژ و آزمایش سانتریفیوژها/ تعلیق ساخت داخلی قطعات سانتریفیوژ/ اعمال تعلیق فعالیت های غنی سازی نسبت به تمامی تأسیسات موجود در ایران.

 

تعهداتE3 : کار فعال برای شناسایی تلاش های ایران در اجلاس ژوئن 2004 شورای حکام به منظور عادی کردن اجرای پادمان ها و پروتکل الحاقی در ایران/ اعتقاد به اینکه اجرای تعهدات ایران، به تقویت فرآیند رابطه سازی بین اتحادیه ی اروپا و ایران کمک خواهد کرد و راه گفت وگو با ایران را که از دو ماه بعد و با هدف توافق در مورد تضمین های درازمدت مربوط به برنامه ی تولید نیروی هسته ای ایران صورت می پذیرد، مهیا خواهد کرد.

 

3.      موافقت نامه ی پاریس، 25 آبان 1383 (15 نوامبر 2004)

 

تعهدات ایران: طبق ماده ی 2  NPT، به دنبال اکتساب سلاح های هسته ای نبوده و نخواهد بود/ همکاری کامل و شفاف با آژانس بین المللی انرژی اتمی/ ادامه ی اجرای داوطلبانه ی پروتکل الحاقی تا تصویب آن/ ادامه ی تعلیق بر اساس داوطلبانه و به منظور اعتمادسازی بیشتر و گسترش آن تا شامل تمامی فعالیت های مرتبط با غنی سازی و بازفرآوری و به ویژه این موارد گردد: ساخت و واردات سانتریفیوژهای گازی و قطعات آن ها، مونتاژ، نصب، آزمایش یا اداره ی سانتریفیوژهای گازی، کار در مورد جداسازی پلوتونیوم یا ساخت یا اداره ی هر تأسیسات جداسازی پلوتونیوم و تمامی آزمایش ها یا تولید در هر نوع تأسیسات تبدیل اورانیوم.

 

 

آژانس در جریان این تعلیق قرار خواهد گرفت و از آن برای راستی آزمایی و نظارت بر تعلیق دعوت خواهد شد/ حفظ تعلیق مادامی که مذاکرات در مورد یک موافقت نامه ترتیبات درازمدت که مورد قبول طرفین باشد پیگیری می شود، حفظ خواهد شد و برای ادامه ی کل فرآیند ضروری خواهد بود/ حفظ تعلیق مادامی که مذاکرات در مورد یک موافقت نامه ترتیبات درازمدت که مورد قبول طرفین باشد پیگیری می شود، حفظ خواهد شد و برای ادامه ی کل فرآیند ضروری خواهد بود/ این موافقت نامه، تضمین های عینی فراهم خواهد کرد که برنامه ی هسته ای ایران منحصراً برای مقاصد صلح جویانه است.

 

تعهدات E3: تعلیق یک اقدام اعتماد ساز داوطلبانه است و نه یک تعهد حقوقی/ حمایت از گزارش مدیرکل به شورای حکام در صورتی که ضروری می بیند و در چارچوب اجرای موافقت نامه ی پادمان ایران و پروتکل الحاقی/ حمایت از مدیرکل آژانس برای دعوت از ایران برای پیوستن به گروه کارشناسی رهیافت های چندجانبه ی چرخه ی سوخت هسته ای/ ازسرگیری مذاکرات با اتحادیه ی اروپا در مورد موافقت نامه ی تجارت و همکاری پس از راستی آزمایی تعلیق/ حمایت فعال از شروع مذاکرات الحاق ایران به  WTO

 

تعهدات مشترک ایران و E3: تأکید بر تعهد خود به NPT/ آغاز مذاکرات با هدف دستیابی به موافقت نامه ی مورد قبول طرفین در مورد ترتیبات درازمدت. این موافقت نامه، تضمین های عینی برای مقاصد صرفاً صلح جویانه ی برنامه ی هسته ای ایران و همچنین تضمین های محکم در مورد همکاری های هسته ای، فنی و اقتصادی و تعهدات قطعی در مورد موضوعات امنیتی فراهم می کند/ در این خصوص یک کمیته ی راهبری با سه کارگروه سیاسی و امنیتی، هسته ای، اقتصادی و فناوری ایجاد خواهد شد/ تأکید بر قصد خود مبنی بر مبارزه با تروریسم، شامل فعالیت های القاعده و دیگر گروه های تروریستی نظیر منافقین/ تأیید حمایت مداوم از فرآیند سیاسی در عراق با هدف استقرار یک دولت منتخب، طبق قانون اساسی.[1]

 

 

4. مذاکرات ژنو1 (تیر 1387 ژنو)

5. مذاکرات ژنو2 (مهر 1388 ژنو)

6. مذاکرات ژنو3 (آذر 1389 ژنو)

7. مذاکرات استانبول1 (بهمن 1389 استانبول)

8. مذاکرات استانبول2 (26 فروردین 1391 استانبول)

9. مذاکرات بغداد (3 خرداد 1391 بغداد)

10. مذاکرات مسکو (خرداد 1391 مسکو)

11. مذاکرات آلماتی1 (8 اسفند 1391 آلماتی)

12. مذاکرات آلماتی2 (16 فروردین 1392 آلماتی)

13. مذاکرات ژنو4 (23 و 24 مهر 1392 ژنو)

14. مذاکرات ژنو5: این مذاکرات که قرار بود در روزهای 16 و 17 آبان ابتدا در سطح معاونین وزیران خارجه ی گروه 1+5 در ژنو سوئیس برگزار شود، سپس با حضور وزرای خارجه ادامه یافت.

15. موافقت نامه ی ژنو6، آذر 1392 (24 نوامبر 2013)

 

 

بررسی توانمندی های ایران

 

1.      مقاومت مردمی

 

شاید بتوان مهم ترین عامل دستاوردهای هسته ای را مردم بدانیم. آن ها با تحمل فشارهای سنگین اقتصادی نشان دادند که تحریم ها نمی تواند کشوری را از حقوقش بازدارد. این امر در سخنان وزیر امور خارجه نیز انعکاس داشت. «محمدجواد ظریف در مراسم پایانی نهمین جشنواره ی قهرمانان صنعت این موفقیت را مرهون مقاومت و خودباوری مردم ایران دانست و افزود: این شهدا بودند که این راه را طی کردند و پیام امام را به گوش جان شنیدند و با بزرگ ترین سرمایه ی خود راه را برای ادامه ی کار به ما نشان دادند.»[2]

 

مردم ایران طی ده سال تحریم و فشارهای اقتصادی از پای ننشستند و با حمایت های همه جانبه از کشور و سیاست هایش نشان دادند که منافع ملی را به خوبی درک کرده و می شناسند.

 

2.      برخی پیشرفت های هسته ای

 

2-1. ایران به لحاظ زمان بندی در دستیابی به تولید 6UFدر رتبه ی هشتم کشورهای جهان که دارنده ی این فناوری هستند، قرار گرفته است و از نظر میزان تولید آن در دنیا هفتمین کشور است.

 

2-2. تولید 19 هزار سانتریفیوژ به دست دانشمندان هسته ای که پیشرفت بزرگی در جهت بومی کردن این دانش محسوب می گردد.

 

2-3. راه اندازی و در دست تکمیل بودن مجتمع آب سنگین و راکتور 40 مگاواتی کنار آن در اراک از دیگر پیشرفت های هسته ای جمهوری اسلامی محسوب می شود.

 

2-4. دانشمندان هسته ای کشور در مجتمع غنی سازی نطنز نوآوری هایی از جمله تولید زیرکونیوم و میله های سوخت با دقت بالا را ارائه کرده اند که در صورت دستیابی به آلیاژ لازم، علاوه بر بهره گیری در سوخت هسته ای، در صنایع دیگر نیز قابلیت استفاده خواهد داشت.

 

2-5. طراحی و ساخت راکتور 360 مگاواتی در دارخوین به دست متخصصان داخلی و تلاش برای تکمیل حلقه ی آخر چرخه ی سوخت هسته ای، یعنی پسماندداری از دیگر عرصه های بروز و ظهور استعداد ایرانی است. بدون عملیات پسماندداری امکان فعالیت کامل و سالم وجود ندارد.

 

2-6. بهره برداری موفقیت آمیز از نخستین راکتور مولد پلاسمای کانونی در دانشکده ی مهندسی هسته ای و فیزیک دانشگاه امیرکبیر از دیگر پیشرفت های هسته ای کشور است.

 

2-7. تکمیل چرخه ی سوخت هسته ای توسط دانشمندان کشورمان که ایران را در زمره ی معدود کشورهایی قرار داد که به این دانش دست پیدا کرده اند.

 

2-8. جمهوری اسلامی از حیث دانش غنی سازی اورانیوم در بُعد صنعتی، پنجمین کشور دنیاست که به این صنعت فوق العاده پیچیده و فنی دست پیدا کرده است. دستیابی به مراحل پیچیده و تخصصی صنعت هسته ای از جمله تأسیسات UCF و غنی سازی اورانیوم، باعث تحول و پیشرفت در صنایع و دانش های مرتبط با دانش هسته ای از جمله مکانیک برای ساختن دستگاه های سانتریفیوژ، الکترونیک، رایانه و... نیز شده است.

 

2-9. تولید رادیوداروی تکنسیوم 99 و ید 131: رادیو ایزوتوپ ها که در فرآیند کار راکتورهای هسته ای با اورانیوم تولید می شوند، چنان بهره ای به علم پزشکی رسانده اند که امروزه پزشکی هسته ای یک شاخه ی بزرگ از علم پزشکی شده است. یکی از مهم ترین رادیوداروهایی که در سراسر دنیا مورد استفاده قرار می گیرد و تا 85 درصد بیماری های سرطانی، پوکی استخوان و امراض قلبی به وسیله ی آن شناخته می شود، رادیوداروی ارزشمند تکنسیوم 99 است.[3]

 

 

3.      ناکارآمدی نسبی تحریم ها

 

همان طور که مقامات غربی بارها اظهار داشته اند، تحریم های یک جانبه و چندجانبه بر برنامه ی هسته ای ایران تأثیر مطلوبی نداشته است. جان کری، وزیر امور خارجه ی آمریکا، پس از امضای توافقنامه، به خبرنگاران گفته بود: «1+5 به این نتیجه رسید که تشدید تحریم ها علیه ایران بی ثمر بود و ایرانیان با تحریم ها از مواضع خود عقب نشینی نکردند.»[4]

 

ایران طی ده سال گذشته که شدیدترین تحریم ها را تحمل کرد، موفق به دستیابی به تکنولوژی هایی گردید که در قسمت پیشین ذکر گردید. تعداد سانتریفیوژ های ایران نسبت به ده سال گذشته و قبل از تحریم ها بیش از صد برابر شده است و همین امر ناشی از بی اثر بودن تحریم ها بر این موضوع بوده است.

 

البته نباید از نظر دور داشت که این تحریم ها مشکلاتی در امر اقتصادی و معیشت مردم به وجود آورد و بودن مقاومت مردم برای این موفقیت ها دور از ذهن بود.

 

4.      مذاکره کنندگان توانا

 

گرچه توافق هسته ای در زمان دولت یازدهم صورت گرفت، اما نباید فراموش کرد که در ده سال اخیر، تمامی مذاکره کنندگان ایران همه ی تلاش شان را به کار بستند تا به بهترین نحو، این مسئله را حل نمایند. سیر تاریخی مذاکرات نشان می دهد که مسئله ی هسته ای ایران در زمان سه رئیس جمهور اخیر ایران مطرح بوده است و هر یک از آن ها سعی نمودند به نحوی این مهم را به سرمنزل مقصود برسانند. دکتر علی لاریجانی و دکتر سعید جلیلی، از جمله افرادی محسوب می گردند که بدون مقاومت آن ها در مقابل خواست غربی ها، این توافقنامه به شکل کنونی مطرح نمی گردید.

 

نتیجه

با توجه به موارد گفته شده، به این نتیجه رسیدیم که دستیابی به توافق هسته ای مرهون چند عامل اصلی است. این عوامل شامل پیشرفت های تکنولوژیک در زمینه ی انرژی هسته ای، تلاش های مداوم دیپلماتیک، تأثیر نداشتن تحریم ها بر پیشرفت های هسته ای و مقاومت مردم می شود. مورد اخیر را می توان تأثیرگذارترین عامل برشمرد، زیرا بدون وجود آن، بقیه ی عوامل اهمیت خود را از دست می دهد. طی ده سال اخیر، 15 بار مذاکرات رسمی برقرار گردید و در تمام این سال ها، پشتوانه ی مردمی مهم ترین توانایی ایران محسوب می گردد که غربی ها را پای مذاکره با جمهوری اسلامی کشانده است.(*)

 

پی نوشت ها: