بهره برداری ارمنستان و روسیه از ایران

دیپلماسی ایرانی: احمد داوداوغلو وزیر امور خارجه ترکیه روز پنجشنبه 21آذرماه به منظور شرکت در اجلاس وزیران امور خارجه کشورهای عضو مجمع همکاری های اقتصادی دریای سیاه پس ازگذشت 4سال از انقطاع تماسهای دوکشور رهسپار ایروان شد. داود اوغلو و ادوارد نعلبندیان همتای ارمنستانی در حاشیه این اجلاس در ایروان دیدار دوجانبه ای بایکدیگر انجام دادند. 

آنکارا که از سال 1993 میلادی در اتحاد با آذربایجان مرزهای خود را با ارمنستان مسدود کرده و تاکنون در مناقشه قره باغ از آذربایجان حمایت کرده است همواره در برقراری مناسبات وگشایش مرزهای دوکشور با چالشی جدی مواجه است.

البته قطع روابط آنکارا با ایروان صرفا به دلیل اشغال 20 درصد از اراضی جمهوری آذربایجان توسط ارمنستان وبا کمک مستقیم روسیه تنها علت انسداد مناسبات ترکیه با ارمنستان نیست و علت دیگر بروز چنین شرایطی، ادعای ارضی ارمنستان بر بخشی از خاک ترکیه و تاکید ارمنستان بر شناسایی قتل عام ارامنه توسط حکومت عثمانی درآوریل سال 1915 ازسوی دولت ترکیه است و درهمین راستا ارمنستان تلاش نموده این قتل عام ادعایی ازسوی برخی پارلمانهای اروپایی و ایالتهای امریکا مورد شناسایی قرار گرفته ومحکوم شود.

درحالیکه حاکمیت مناطق اشغالی آذربایجان از سوی ارامنه از سوی نهادهای بین المللی متعلق به آذربایجان دانسته می شود و شورای امنیت سازمان ملل متحد با صدور 4 قطعنامه این مناطق را جزء لاینفک اراضی آذربایجان می داند و خواستار تخلیه منطق اشغالی از سوی اشغالگران شده است اما به دلیل حمایتهای آشکار روسیه از این اشغال و حضور پایگاه های نظامی روسیه در خاک ارمنستان و عدم تحرک جدی وعادلانه گروه مینسک سازمان امنیت وهمکاری اروپا که مسولیت حل این مناقشه را دارد پس ازگذشت بیش از 20 سال از این اشغال هنوز اقدام بایسته و شایسته ای صورت نگرفته است.

آنکارا برغم حمایت از باکو در سال2009 اقدام به امضای دوسند با ایروان در زوریخ سوئیس مبنی بر برقراری روابط سیاسی و گشوده شدن مرزها نمود.این اسناد که بامضای وزرای خارجه دوکشور رسیده بود در آستانه تصویب در پارلمان ترکیه ازسوی دولت آنکارا وتو گردید و از مجلس باز پس گرفته شد دلیل این اقدام ترکیه، تلاش ارمنستان برای شناسایی قتل عام مورد ادعای این کشور در سال 1915 توسط عثمانیها ازسوی کنگره آمریکا و تصویب آن ازسوی کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا بود.

در این مقطع مساعی دیپلماتیک ترکیه موثر افتاد و مصوبه کمیته مذکور به صحن مجلس نرفت. لازم به ذکراست که امضای اسناد مذکور ازسوی آنکارا وایروان موجب واکنش تتد باکو شده بود و اقدام نمایندگان مجلس آمریکا در شناسایی قتل عام ادعایی ارامنه بهانه ای به دست ترکیه داد تا از تخریب روابط با آذربایجان رهایی یابد. این اقدام آمریکاییها سبب نزدیکی بیشتر باکو ، آنکارا و واکنش مشترک مقامات و رسانه های گروهی دوکشور علیه اقدام ارمنستان و نمایندگان مجلس آمریکا گردید.

برغم این پیشینه پرتنش و پرچالش وزیر امور خارجه ترکیه اخیرا از سوئیس خواسته است برای حل اختلاف میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان میانجی گری کند. درهمین حال شاوارش کوچاریان معاون وزیر امور خارجه ارمنستان روز سه شنبه 19 آذ ر اعلام کرد، احمد داوداوغلو وزیر امور خارجه ترکیه بهتر است بجای اظهارات تحریک آمیز که می تواند به روند تحولات مثبت احتمالی در منطقه آسیب وارد کند ، در سفر به ارمنستان از بنای یادبود کشتار ارامنه بازدید و به خاطره قربانیان ادای احترام کند.

وی همچنین از دولت ترکیه خواست موافقتنامه های عادی سازی روابط میان ترکیه و ارمنستان را که سال 2009 میلادی امضا شده است بدون پیش شرط به تصویب مجلس ترکیه برساند.کوچاریان همچنین ترکیه را به گشودن مرز مشترک ارمنستان و ترکیه و به رسمیت شناختن وقایع 1915 میلادی ترکیه عثمانی به عنوان نسل کشی ارامنه فراخواند.

اظهارات معاون وزیرخارجه ارمنستان درواکنش به سخنان وزیر امور خارجه بود که پیش ازسفربه ایروان گفته بود: برقراری روابط سیاسی بین ترکیه و ارمنستان بدون برقراری صلح در قفقاز جنوبی امکان پذیر نیست وروابط دو کشور در صورتی بهبود خواهد یافت که امنیت و صلح در قفقاز جنوبی برقرار باشد. داود اوغلو تاکید کرده بود که اگر ارمنستان به این مهم توجه نکند،قطعا در انزوا قرار خواهد گرفت. 

وزیر خارجه ترکیه با اشاره به اینکه آنکارا حامی چنین وضعیتی در منطقه نیست افزود: اگر ارمنستان قصد دارد از انزوا خارج ود باید نیروهای خود را از مناطق جمهوری آذربایجان خارج کند.  وی همچنین روزچهارشنبه 20 آذر ماه ودرآستانه سفر به ایروان ، پس از حضور در سفارت آفریقای جنوبی و امضای دفتر یادبود نلسون ماندلا درگفتگو با خبرنگاران در آنکارا تاکید کرد،ترکیه از هر اقدام جدید برای برقراری صلح پایدار در جنوب قفقاز استقبال می کند.

روزنامه آکشام چاپ ترکیه با اشاره به سفر وزیرامور خارجه ترکیه به ایروان نوشت: "داوداوغلو در این سفر به مقامات ارمنستان اعلام خواهد کرد ، ترکیه آماده است در برابر عقب نشینی ارمنستان از دست کم دو منطقه از مناطق اشغال شده جمهوری آذربایجان مرز مشترک خود را با ارمنستان را خواهد گشود."

هرچند که باکو چندان ازاین پیشنهاد استقبال نکرده و بر آزاد شدن حداقل 5 منطقه از مناطق اشغالی براساس اصول مادرید که از سوی گروه مینسک مطرح گردیده تاکید دارد. هرچند که محتمل است ،الهام علی اف رییس جمهوری آذربایجان درسفر اخیرش به آنکارا موضوع پیشنهاد ترکیه به ارمنستان مبنی بر منوط کردن برقراری روابط دوجانبه به تخلیه دومنطقه اشغالی ازسوی ارمنستان را پشت در های بسته مورد مذاکره قرارداده باشد اما واکنشی درخصوص چراغ سبز باکو به این پیشنهاد ازسوی مقامهای رسمی آذربایجان مشاهده نشده است و عدم واکنش می تواند حاکی از عدم پذیرش آن باشد.

ازسوی دیگر طرف ارمنی اعلام کرده آماده برقراری روابط با ترکیه بدون پیش شرط است. چنین موضعی حاکی ازآن است که ایروان از شرط خود پیرامون شناسایی قتل عام ارامنه توسط عثمانیها عقب نشینی کرده است.

از سوی دیگر وزیر خارجه ترکیه در ایروان و در موضعی غیر قابل پیش بینی ، در جمع خبرنگاران ترکیه ای که همراه وی به ارمنستان سفر کرده بودند،تاکید کرد، تبعید گسترده ارامنه به سوریه در جریان جنگ جهانی اول توسط امپراطوری عثمانی اقدامی کاملا نادرست ، اشتباه وغیرانسانی بوده است.

گفتنی است ارامنه بر این باورند که در جنگ جهانی اول طی سال های 1915 تا 1917 میلادی بیش از 1/5 میلیون نفر از جمعیت ارامنه توسط عثمانی ها کشته شده اند. ولی ترکیه بر این باور است که 500 هزار نفر از ارامنه در جریان جنگ جهانی اول به علت جنگ و گرسنگی کشته شده اند و به طور کلی اتهام نسل کشی و کشتار جمعی را رد می کند. داوود اوغلو در دیدار با همتای ارمنی خود ابراز امیدواری کرد که روابط دو کشور بار دیگر احیا شود.

لازم به ذکر است در پی دیدار اخیر روسای جمهوری آذربایجان و ارمنستان در وین پایتخت اتریش، طرفین برای تحرک بخشیدن به مذاکرات آینده در جهت حل صلح آمیز مساله قره باغ موافقت کردند که وزرای خارجه دو کشور به همراه روسای گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا روند در پیش گرفته شده را بر پایه اقدامات عملی ادامه دهند.

موضوع قابل توجه اینکه در آستانه سفر داود اوغلو به ارمنستان، تبلیغات زیادی علیه ترکیه در این کشور آغاز شد و شناسایی رسمی نسل کشی ارامنه پیش شرط مذاکرات سایر مسایل قرار گرفت. حتی عده ای درمقابل هتل محل اقامت داوداوغلو با دردست داشتن پلاکارتهای خواستار محکوم کردن باصطلاح قتل عام ارامنه ازسوی وزیر خارجه ترکیه بودند که همین اقدام داوداوغلو را مجبور کرد تا از درب پشتی وارد هتل شود.

از سوی دیگر مسکو که مخالف تبدیل ترکیه به قدرت منطقه ای است و از احیای امپراتوری عثمانی نگران است ، برای جلوگیری از افزایش نفوذ ترکیه در منطقه مانع تراشی می کند. چراکه حل مناقشه قره باغ باعث عادی سازی روابط ارمنستان با جمهوری آذربایجان و ترکیه می شود و این به مفهوم کاهش وابستگی ارمنستان به روسیه است. از این رو، تنظیم روابط ارمنستان ـ آذربایجان و ارمنستان ـ ترکیه به عامل روسیه بستگی دارد.

در همین حال اخیرا آمریکا حمایت خود از ارمنستان را افزایش داده و قصد دارد از مناقشه قره باغ در مبارزه با روسیه استفاده کند. افزایش فعالیت های دیپلماتیک "ˈجان هفرن" سفیر آمریکا در ارمنستان و توصیه های ˈجان کریˈ وزیر امور خارجه آمریکا به نماینده جدید این کشور در گروه مینسک مبنی بر تجدید نظر در روند مذاکرات صلح به عنوان نمونه هایی دال بر رویکرد جدید آمریکا در منطقه از جمله طولانی شدن روند حل و فصل مناقشه قره باغ کوهستانی است.

کلام آخر

به نظر میرسد آنکارا وایروان قصد دارند با کاستن از مطالبات وشروط خود نسبت به شروع مذاکرات پیرامون بازگشایی مرزهای دوکشور که ازسوی آنکارا مسدود گردیده با تامل واحتیاط گامهای کوچکی بردارند.ازیک سو ترکیه با تقلیل دادن شرط قبلی مبنی بر آزاد سازی5منطقه اشغالی پیشنهاد تخلیه دومنطقه از مناطق اشغالی آذربایجان توسط ارمنستان را بعنوان شرط شروع مذاکرات بمنظور برقراری روابط با ارمنستان مطرح میکند وازسوی دیگر ارمنستان با عقب نشینی از شرط خود مبنی بر شناسایی باصطلاح قتل عام ارامنه توسط حکومت عثمانی درسال 1915 ازسوی دولت ترکیه ،اعلام میکند آماده است بدون هیچ پیش شرطی ازسوی دو طرف مذاکراه پیرامون بازگشایی مرزها و برقراری مناسبات را آغاز کند.

این درحالیست که باکو نیز از پیشنهاد ترکیه استقبال نکرده است.ازسوی دیگرروسیه که راسا آغازگر مناقشه قره باغ و حامی اصلی ارمنستان دراشغال 20درصد خاک آذربایجان بوده و کلید اصلی حل مناقشه دردستان اوست نسبت به این پیشنهادها واکنش نشان نمی دهد.مسکو به دلیل نگرانی از اینکه سیاحت خودرا درقفقاز ازدست دهد همواره سبب شده است که فرایند حل مناقشه قره باغ فرسایشی گردد.

هرچند ترکیه درراستای اعمال سیاست صفرکردن مشکلات با همسایگان بویژه در شرایط کنونی سوریه ،قصددارد با جلب رضایت نسبی باکو مرزهای خودرابا ارمنستان بگشاید اما با توجه به کم وکیف روابط باکو-آنکارا بنظر نمی رسد مساعی ترکیه محقق گردد.

چرا که ترکیه مجبور است پاسخگوی جهان اسلام و ترک نیز باشد و روابط خود را با آذربایجان نیز حداقل به دلیل وابستگی به انرژی این کشور و قادر بودن به استمرار آلترناتیوسازی ازحیث منابع وتراتزیت انرژی حفظ کند.

برای آذربایجان نیز بسیار استراتژیک وحیاتی است که مانع از بازشدن مرزهای ترکیهوارمنستاتن وبرقراری روابط میان این دو کشور شود چرا که اگر سرحدات گشوده شود و روابط آنکارا- ایروان مفتوح گردد توازن به زیان آذربایجان و البته ایران و تا حدودی روسیه و به نفع ارمنستان به هم خواهد خورد و حفظ تمام عیار تمامیت ارضی آذربایجان میسر نخواهد گردید.

در این میان آنچه جای بسی تاسف است این است که ایران کماکان در قفقاز جنوبی هم چوب را می خورد، هم پیاز تلخ را و هم پول می دهد و به این ترتیب ارمنستان و روسیه در قفقاز از ایران بهره برداری می کنند بدون آنکه ما به ازای آن را بپردازند. ترکیه هم که منافع حداکثری خودرا تامین می کند و ایران است هم سرش بی کلاه مانده، هم سرش کلاه رفته است. زیرا که استراتژی واقع بینانه و کارشناسانه ندارد.

انتشار اولیه:دوشنبه 25 آذر 1392/ باز انتشار: چهارشنبه 27 آذر 1392