آشتی مصلحتی میان تهران - ریاض ممکن است

دیپلماسی ایرانی: سعود الفیصل بیمار بود یا قهر کرد؟ این سوالی بود که اینبار در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در پی سخنرانی نکردن وزیرامورخارجه سعودی مطرح شد. بسیاری از دیپلمات های حاضر در سازمان ملل معتقدند که عربستان با لغو سخنرانی خود در مجمع عمومی گامی غیر منتظره در اعتراض به عدم اقدامی جامع از سوی جامعه بین الملل درباره مساله سوریه و فلسطین برداشته است. لغو این سخنرانی با تصمیم دولت عربستان برای عدم توزیع کپی های متن سخنرانی از سوی سعود الفیصل، وزیر امور خارجه این کشور در میان حضار علنی شد. زمانی این مساله مهم تر شد که برخی صحبت از این کردند که عربستان به گفتگوی تلفنی میان ایران و امریکا حسادت کرده و از نزدیکی روابط میان دو کشور به هیچ وجه خوشنود نیست. اما از سوی دیگر سعودی ها ابتدا از روحانی و سپس از هاشمی رفسنجانی برای سفر حج دعوت کرده اند که روحانی به دلیل مشغله زیاد این سفر را لغو کرده است. حرف و حدیث ها همچنان بر سر این تکاپوی عربستانی ها برای گرمای روابط و این دعوت ها وجود دارد. برخی منابع عربی گفته اند که شرط بسیار سنگین ایران برای سعودی ها، عامل اصلی انجام نشدن چنین سفری بوده است، ایران از عربستان خواسته برای حسن نیت جهت پیشبرد امور، بندر بن سلطان را از سمت رئیس سازمان اطلاعات این کشور بردارد، چرا که وی را مسبب قتل ها، ویرانی ها و خون هایی می دانند که در منطقه ریخته می شود. مساله مهم دیگر کارشکنی و خرابکاری سعودی ها در برقراری روابط ایران با آمریکاست. در هر حال کارت سبز سعودی ها برای ایران مورد شک و تردید است و به نظر می رسد دولت اعتدال هنوز برای از سرگیری روابط با عربستان برنامه ای علنی ندارد. دکتر داوود آقایی، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل خاورمیانه به بررسی دلایل عدم سخنرانی سعود الفیصل ، نگاه عربستان به روابط ایران و امریکا و اختلافات میان تهران، ریاض پرداخته است.

سعود الفیصل وزیر امورخارجه عربستان که در مجمع عمومی سازمان ملل متحد وقت سخنرانی داشت آن را لغو کرد. صحبت از این شده که عدم سخنرانی وی به دلیل مسائل سوریه و فلسطین و همچنین نزدیکی ایران و امریکاست. شما دلیل اصلی این اعتراض را در چه می دانید؟

دیپلمات ها، وزرای خارجه و یا نمایندگان کشورهایی که در اجلاس سالیانه مجمع عمومی شرکت می کنند تریبونی در اختیار آنها قرار می گیرد و آنها این فرصت را مغتنم شمرده تا دیدگاه های خود را به سمع و نظر افکارعمومی بین المللی برسانند. در حقیقت این فرصت ذی قیمتی که تمامی کشورها علاقه مندند از این فرصت به نحو مطلوب استفاده کرده و جامعه جهانی را برای دریافت نقطه نظراتشان مخاطب خود قرار دهند.

در خصوص این مساله که چرا وزیر امورخارجه عربستان علیرغم حضور در اجلاس مجمع عمومی از سخنرانی امتناع کرده نظرات مختلفی وجود دارد، برخی مدعی هستند که عربستان سعودی به عنوان قهر به دلیل موضع گیری های ایران در خصوص سوریه و یا نزدیکی ایران با امریکا و مواضعی که اخیرا مطرح شده اجلاس را ترک و از سخنرانی خودداری کرده است.

اما من به گفته وزیرامورخارجه کشورمان دکتر محمدجواد ظریف که شب گذشته در گفتگوی تلویزیونی خود مطرح کرد استناد می کنم که سعود الفیصل هیچ کدام از فرضیه هایی را که مطرح شده در سر نداشته بلکه به دلیل کسالت و بیماری از سخنرانی در اجلاس خودداری کرده و به عربستان بازگشته است. فیصل مصاحبه ای نیز در عربستان سعودی داشت که گواه همین است، او همچنین به نوعی اظهار علاقه مندی برای برقراری رابطه ایران و امریکا کرده است. اما شروطی را نیز مطرح کرده که ایران باید در این مسیر گام های عملی مشخصی را بردارد تا جامعه جهانی به این اطمینان برسد که ایران در برنامه ای که اعلام کرده جدی است.

صحبت از این شده بود که عربستان سعودی از حسن روحانی برای سفر حج دعوت کرده که در حاشیه آن نیز مذاکراتی صورت گیرد. چند روز گذشته نیز باز صحبت از دعوت صمیمانه سعودی ها از هاشمی رفسنجانی شده بود. با توجه به آنچه که میان ایران و امریکا در حال شکل گیری است، آیا عربستان سعودی از این منظر به تکاپو افتاده است تا هر طور شده سردی روابط ایران و سعودی ها را گرم کند؟

عربستان و برخی دیگر از کشورهای حوزه خلیج فارس و یا کشورهای خاورمیانه که متحدین امریکا هستند از سردی روابط ایران و امریکا نهایت بهره برداری و یا سوء استفاده را می کردند و یا حتی به اختلاف ها دامن می زدند. آنها علاقه مند نبودند که این رابطه میان ایران و امریکا برقرار شود و نزدیکی هایی صورت گیرد. حال که احساس می کنند چنین زمینه ای فراهم می شود به تکاپو افتادند گرچه باید تاکید کرد که قلبا خوشنود نیستند و واقعیت این است که کشورهای عربی شرایط را در نظر می گیرند و اگر میان ایران و امریکا نزدیکی برقرار شود قطعا باید در سیاست هایی که این کشور یعنی عربستان دنبال کرده تجدیدنظر شود چرا که ممکن است نوعی پیشمانی برای آنها به بار آورد. در نتیجه مسئولین و مردم ایران به گذشته روابط ایران و عربستان رجوع خواهند کرد و مواضعی که در تقابل و تخاصم با ایران بیان کردند یادآوری خواهد شد.

بنابراین باید گفت رویکرد امروز عربستان نوعی فرار رو به جلوست و احساس می کنند اگر بناست میان تهران واشنگتن رابطه ای برقرار شود بی تردید در روابط و نوع نگاه این کشورها نیز اثر خواهد گذاشت و از هم اکنون سعی دارند شرایط و زمینه ای را فراهم کنند چرا که ایران نیز به گسترش و تعمیق روابط علاقه مند است.

موارد اختلاف جدی میان ایران و عربستان در چه مسائلی خلاصه می شود و آیا با فراهم کردن زمینه گفتگو قابل حل است؟

طبیعتا حل شدنی است، اما واقعیت این است که ایران با سعودی ها تضاد عمیق ایدئولوژیکی و سیاسی منطقه ای دارد. در حوزه ایدئولوژیک وهابیت تخاصم ماهوی با شیعی گری و شیعیان دارد و برخی از جریان های تندروی وهابی و سلفی بر این اعتقادند که حتی شیعیان کافرند و خون آنها مباح است. بر اساس این دیدگاه وهابی ها عمل کردند و در سوریه و عراق با شیعیان و ایران برخورد کردند. گذشته از این مساله ایدئولوژیک نقاط تقابلی میان ایران وعربستان در خصوص عراق، سوریه و جزایر سه گانه ایرانی وجود دارد. در این سه مورد سعودی ها به مقابله با ایران عمل کردند. در عراق زمانی که احساس کردند دولت شیعی به اتکا مردم به قدرت رسیده تمامی تلاش خود را برای سرنگونی و تضعیف آن بکار بستند. پشت اقدامات انتحاری که هر روزه جان بسیاری از مردم را می گیرد دست سعودی ها قرار دارد. در سوریه نیز به شکل علنی از جریان های تندرو و القاعده ای حمایت می کنند که در مقابل شیعیان و علویان سوری هستند و در حقیقت به نوعی در مقابل ایران وارد عمل شده اند.

در خصوص جزایر سه گانه نیز از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی ایران سعودی ها حرکت مخالفت گونه ای را دنبال کردند و در طول جنگ بارها نشان دادند که رویکرد تقابلی با ایران دارند، پس از جنگ نیز در شورای همکاری خلیج فارس شاید در تمامی اجلاس های سران و وزرای خارجه که بیانیه ای صادر کردند نیم نگاهی هم به جزایر سه گانه داشته و ایران را محکوم کردند که چرا آنها را واگذار نمی کند به دلیل آنکه مالکیت آنها را متعلق به امارات متحده عربی می دانند. گفته شده که ایران یا باید بپذیرد که این موضوع به دیوان بین المللی دادگستری ارجاع داده شود و یا خود برای پس دادن آنها وارد مذاکره شود.

این سه موضوع همیشه موارد اختلافی ایران و عربستان است و سعودی ها هر زمان که احساس کردند ایران دفاعی از خود داشته و در جهت گسترش نفوذ خود در منطقه و یا خارج از آن اقدام کرده به مقابله برخاستند و هزینه های کلانی را در این مسیر متحمل شدند. به توسعه و ترویج وهابی گری پرداختند و به نوعی اقدامات مقابله جویانه ای را با جمهوری اسلامی ایران انجام دادند.

مساله بحرین نیز یکی از مسائل مهم اختلاف میان دو کشور است. ریشه این اختلاف کجاست و چه زمینه هایی برای همکاری در راستای کاستن از تنش ها وجود دارد ؟

بله، موضوع بحرین نیز از موضوعات بسیار حساسی است که در طول یک یا دو سال اخیر مورد چالش دو کشور بوده است. ایران به عنوان کشوری که حامی کشورهای منطقه است بر این باور است به همان میزان بر اساس اصل دموکراسی همگان معترف به این هستند که نظام حاکم باید بر طبق نظر اکثریت تعیین شود و به خواست اکثریت احترام بگذارد، اما در بحرین علیرغم اکثریت شیعه بیش از ۳۰۰ سال است که حاکمان غیرشیعی و سنی بر اکثریت شیعه حاکم هستند و اخیرا که مردم نیز برای احقاق حق خود به میدان ها آمدند با سرکوب شدیدی روبرو شدند و سعودی ها نیز نیروهای نظامی خود را به این کشور گسیل داشتند به بهانه قراردادی که در چارچوب شورای همکاری خلیج فارس دارند. اما نباید غافل بود که سعودی ها به نوعی فرافکنی کردند چراکه آن قرارداد دفاعی و امنیتی است و در صورتی که هر یک از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس مورد تعرض نیروهای بیگانه قرار گرفتند اعزام نیروهای دفاعی مشروع است، در حالیکه در این مورد مردم بحرین برای احقاق حق قانونی و مشروع خود در برابر یک رژیم ستمگر اعتراض کردند و سعودی ها دخالت نظامی کردند. این مساله نیز از حوزه های تقابلی ایران و عربستان سعودی محسوب می شود که بر اختلاف ها دامن زده است.

با توجه به فضای ایجاد شده و وجود این اختلاف های ریشه ای تا چه اندازه این مسائل حل خواهد شد؟

اصل مشکلات حل نخواهد شد، اما تجربه تاریخی گواه آن است که ایران می تواند با عربستان همکاری نزدیک داشته باشد. در حج سال ۱۳۶۶ کشتار عظیم حجاج ایرانی را داشتیم که حتی حضرت امام فرموده بودند اگر از امریکا و انگلیس و شوروی بگذریم از آل سعود نخواهیم گذشت. اما با این وجود چنین مساله ای در دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی تا اندازه ای به فراموشی سپرده شد و منافع مشترک میان دو کشور در اولویت قرار گرفت و روابط حسنه ای میان تهران ریاض برقرار شد . این رابطه تا مدت ها یعنی تا پایان ریاست جمهوری دوره آقای سید محمد خاتمی ادامه داشت. بنابراین تجربه نشان داده که دو کشور علیرغم اختلاف های عمیقی که در حوزه های عقیدتی و سیاسی دارند می توانند این مشکلات را نادیده گرفته و دست همکاری به یکدیگر دهند. هر دو کشور به این جمع بندی رسیدند که نفع آنها بر این است که اگر با هم همکاری داشته باشند منافع آنها بهتر و بیشتر تامین خواهد شد و من بر این باورم که دو دولت می توانند و زمینه هایی فراهم است که مشکلات و اختلافات را تا اندازه ای نادیده بگیرند.

تحریریه دیپلماسی ایرانی/14

انتشار اولیه: چهارشنبه 17 مهر 1392/ باز انتشار: یکشنبه 21 مهر 1392