تعامل بیشتر ایران با نظام بین‌الملل حقوق بشر

جایگاه گزارشگر ویژه حقوق بشر

گزارشگر ویژه از طرف شورای حقوق بشر در نظام حقوق بین المللی موضوع جدیدی نیست و می‌توان گفت پیش از شورا هم در کمسیون حقوق بشر این کار رایج بوده و کمسیون حقوق بشر به کرات برای کشورها یا حتی موضوعات خاص گزارشگر ویژه تهیه ‌کرده است و دلیل آن زمانی بوده که کمسیون از وضعیت حقوق بشر در کشوری یا در مورد موضوعی در یک یا چند کشور تردید داشته و به عبارت دیگر زمانی که نگران از نقض حقوق بشر در کشورها بوده، گزارشگرانی را انتخاب کرده تا آنها از وضعیت حقوق بشر گزارشی را تهیه کنند.

امروز نیز که شورا به جای کمسیون حقوق بشر تشکیل شده، همین کار را انجام می‌دهد و در مواردی که نسبت به نقض حقوق بشر در کشوری ابراز نگرانی می‌کند، از طریق گزارشگر ویژه پیگیری می‌کند. گزارشگر ویژه هم می‌تواند برای یک کشور باشد، بدین معنا که برای یک کشور خاص تعیین شود که نسبت به تمام موارد حقوق بشر از جمله گروه‌های آسب پذیر همچون زنان، کودکان، گروه‌های اقلیت یا آزادی‌های خاص همچون آزادی بیان و آزادی مطبوعات یا برای وضعیت زندانیان گزارشگر ویژه تعیین و گزارش‌ها را به شورا تقدیم کند. (مواردی هم هست که نسبت به یک موضوع خاص مثل وضعیت یک زندانی یا ناپدید شدن فردی، در یک یا چند کشور این گزارش‌ها تهیه می‌شود).

شورا در حال حاضر اگر نگران وضعیت نقض حقوق بشر در کشوری باشد گزارشگری را تعیین می‌کند که تعیین گزارشگر نیز از اختیارات این شوراست و از گزارشگر می‌خواهد که به آن کشور سفر کند و از وضعیت حقوق بشر گزارش‌هایی تهیه و به شورا منتقل کند.

ایران و گزارشگر حقوق بشر

درباره ایران باید گفت، پس از چند سالی است که شورا تشکیل شده، این اولین بار است که گزارشگر تعیین کرده و ایران را نیز انتخاب کردند و دلیل آن نیز نگرانی شورای حقوق بشر از وضعیت حقوق بشر در ایران است، بر همین اساس است که تصمیم گرفتند تا گزارشگری برای ایران تعیین شود.

باید اضافه کرد که برای ایران نیز تعیین گزارشگر موضوع جدیدی نیست، چرا که از همان سال‌های اوایل انقلاب کمسیون حقوق بشر پیش از شورا گزارشگرانی را برای ایران تعیین می‌کرد و افرادی مانند گالین دوپول در سال‌های اول یا آخرین آنها آقای موریس کاپیتورن گزارشگران ویژه کمسیون بوده که در آن دوران تعیین شده بودند و یک سفر به ایران داشتند که متعاقب آن گزارشی را هم تهیه و به کمسیون تحویل دادند. البته به دلیل اینکه خود گزارش‌ها و محتوای آنها مطلوب دولت ایران نبوده، از سفر مجدد آنها جلوگیری به عمل آمده است.

هم اکنون هم که شورا برای ایران گزارشگری را تعیین کرده، اگر دولت ایران موافقت کند، این گزارشگر به ایران سفری خواهد کرد و ضمن بررسی وضعیت حقوق بشر و گروه‌ها و زندانیان و موارد مربوط به انواع آزادی‌ها و حقوق‌های انسانی مطالعاتی را انجام خواهد داد و گزارش‌هایی را تهیه کرده و گزارش نهایی خود را به شورا منعکس خواهد کرد.

این دولت‌ها می‌توانند از ورود این گزارشگران جلوگیری کنند، نه به معنای آنکه مجاز هستند یا اختیار دارند، ولی عملا پیش‌آمده که کشورها از ورود گزارشگر‌ها ممناعت کرده و اجازه ورود آنها را به کشور خود ندادند. این عمل نقض مصوبه شوراست که شورا نیز عکس‌العملی را در برابر این نقض نشان خواهد داد. اگر دولت ایران موافقت کند، چراکه موافقت دولت‌ها برای اخذ روادید به کشورها لازم است، به نظر می‌رسد که نشانه‌ خوبی‌ برای تعامل ایران با نظام بین‌المللی حقوق بشر است و نشان می‌دهد که مساله حقوق بشر برای ایران هم امری جدی است و ایران به دنبال سازگاری نظام حقوقی خود با نظام بین‌المللی بشر است و نگرانی نیز از بازدید گزارشگران ویژه از کشور ندارد. همچنین این موافقت می‌تواند در ادامه تعامل با نظام حقوقی بشر موثر باشد. البته ذکر این نکته هم ضروری است که شاید تعیین این گزارشگران با اهداف سیاسی باشد ولی به هر حال برای ایران می‌تواند راهی را برای تعامل بیشتر با نظام حقوق بشر بازکند. به عقیده من موافقت ایران با ورود گزارشگر ویژه می‌تواند مثبت تلقی شود.

در این مقطع دو بحث مطرح است:

1. موافقت ایران با ورود گزارشگر ویژه به ایران که نشانه احترام ما به مصوبه حقوق بشر و حسن نیت و تعامل ما با نظام بین‌الملل حقوق بشر است
2. اما این امر که محتوای گزارش چه خواهد بود؟ اولا از حالا نمی‌توان نسبت به آن پیشداوری و قضاوت کرد و ثانیا منوط به این است که این گزارشگر تا چه اندازه فرصت و فضای بررسی موضوعات و موارد حقوق بشر و همچنین بازدید از زندان‌ها و غیره را خواهد داشت و یافته‌های خودش را چگونه در گزارش نهایی منعکس خواهد کرد.

همیشه احتمال رفتار سیاسی وجود دارد ولی به تجربه شاهد بودیم که گزارشگران سعی می‌کنند که بر مبنای یافته‌ها و داده‌های خارجی و واقعی و عینی گزارش‌هایی را تهیه کنند و بر همین اساس چون ما نمی‌توانیم پیش‌بینی کنیم، بنابراین می‌توان بر همین نکته تاکید کرد که از این طریق راه تعاملی را با نظام بین‌الملل حقوق بشر باز خواهیم کرد و اگر ما از رفتار خود اطمینان داریم نباید از حضور گزارشگر ویژه نگرانی داشته باشیم.

در پایان می‌توان با این نگاه نتیجه‌گیری کرد، همان طور که پیشتر هم اشاره شد، کشورها صرف‌نظر از تعیین گزارشگر ویژه و اظهارنظر مجامع بین‌المللی خود آنها متعهد به رعایت موازین حقوق بشری هستند و همچنین از طریق ایجاد نهادهای ملی حقوق بشر و گسترش و تقویت سازمان‌های غیردولتی حقوق بشری همیشه می‌توانند وضعیت حقوق بشر خود را به‌روز کنند و حتی در مواردی با تعیین کمیته‌های حقیقت‌یاب مستقل می‌توانند موارد نقضی اگر در کشوری باشد را پیگیری کنند. برهمین اساس این رسیدگی به وضعیت حقوق بشر و به‌روز شدن نهادهای رسمی از وضعیت حقوق بشر باید کار روزمره‌ای باشد که در کشورها در حیطه یک مکانیزم و ساز و کارهای معمول قانونی طی شود، اگر این روند اتفاق بیفتد دیگر تعیین و حضور گزارشگرها و گزارش‌های آنها نباید موضوعی مهم یا امر نگران‌کننده‌ای تلقی شود. جای نگرانی زمانی است که ما از وضعیت حقوق بشر خودمان مطمئن نباشیم و گزارش گزارشگران را نقطه منفی برای خود تلقی کنیم.

بنابراین به عقیده من باید تمامی کشورها بدون توجه به مساله گزارشگر  خودشان با ابتکار عمل و رسیدگی مستمر با استفاده از مکانیزم‌های قانونی رسیدگی به مسائل حقوق بشری را در کشور خود انجام دهند. که این روند نشان‌دهنده این باشد که نسبت به نقض حقوق بشر در کشور خود حساس هستند و در صورت وجود نقض با استفاده از سازوکارهای قانونی برای رفع آن تلاش کرده و دائ ما به این موضوع رسیدگی می‌کنند.