روسیه؛ روسیاه ترین شریک اقتصادی ایران

دیپلماسی ایرانی: سفیر تام الاختیار ایران در روسیه در روزهای گذشته از شرکت های روسی دعوت کرده بود که به سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز ایران اقدام کنند. چرایی و چگونگی این دعوت را با بهرام امیراحمدیان استاد مطالعات روسیه دانشگاه تهران در میان گذاشتیم که حاصل آن را می خوانید:‌

آقای دکتر، با توجه به سیاست های کلی روسیه در قبال ایران، به نظر شما دعوت از شرکت های روسی برای سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز ایران تا چه حد قابل اطمینان است؟

به نظر من روسها شرکای درستکاری در مبادلات اقتصادی نیستند. اگرچه آنها در گذشته از آزمون های بزرگ برای مشارکت در طرحها، سرفراز بیرون نیامده اند، با این وجود در برهه هایی که دشواریهایی برای ایران در فضای بین الملل پدید آمده بود، ایران برای برطرف کردن نیازهای خود به روسیه روی آورد، ولی روسیه نتوانست به انتظارات مورد نظر ایران پاسخ دلخواه بدهد. در شرایط بین المللی مبتنی بر فضای تحریم علیه ایران، که روسیه خود از امضاء کنندگان آنها بوده است، روسیه از هر دو طرف بهره برده است. با تحریم ایران از سوی غرب، ایران به روسیه نزدیک تر شده است و روسیه با استفاده از این فضای همسویی با غرب در تصویب قطع نامه ها، به غرب نزدیک تر شده است. اما دولتمردان ما کماکان روسیه را به عنوان تامین کننده نیازهای تکنولوژیکی و تسلیحاتی ایران در معادلات خود مورد ملاحظه قرار می دهند. باید یاد آور شد که روسها همانهایی هستند که دولت شوروی را تشکیل می دادند و دولت شوروی همانی بود که در موقع نیاز مصر را تنها گذاشت و عراق را در جنگ علیه ایران تجهیز کرد. روسیه هیچگاه منافع خود را بر منافع دوستان ترجیح نداده و نخواهد داد. علاوه بر آن روسیه کشوری است که در مناسبات خود با کشورهای دیگر بدنبال زیاده خواهی در منافع ملی خود بوده و منافع حداکثری و بازی برد- باخت را خواستار بوده است. از این منظر روسها در بین اروپایی ها به بازی گرفته نمی شوند (به جز انرژی که اروپایی ها ناگزیر به معامله با روسها هستند و در سالهای اخیر به دنبال رهایی از آن دست به هر کاری می زنند). از چه رو باید به روسها متکی بود؟ این پرسشی است که مردم ایران دارند و پاسخی دریافت نمی دارند.

روسیه از عوامل اصلی ادامه تیرگی روابط ایران با غرب به شمار می رود. نزدیکی ایران به غرب مساوی دوری ایران از روسیه ارزیابی می شود. روسیه در سیاست اعلامی خود رسما اعلام کرده است که ایران اتمی را در همسایگی جنوبی خود تحمل نخواهد کرد. بنابراین چگونه می تواند شریکی مورد اعتماد برای ایران باشد. روسیه در همکاری در ساخت نیروگاه اتمی بوشهر روسیاه ترین شریک اقتصادی تاریخ ایران بوده است و نیروگاه را زمانی به بهره برداری نزدیک کرده است که نسبت به تکنولوژی روز دنیا عقب مانده است. بنا به اظهار آقای غفوری فرد اگر ما این نیروگاه را از نو می ساخیم ارزانتر و زودتر به بهره برداری می رسید. نیروگاهی که هزار مگا وات (برابر یک سی وچهارم برق تولیدی کشور را تامین خواهد کرد). روسیه در بسیاری از زمینه های صنعتی نیازمند تکنولوژی غربی است و برای مساعدت آمریکا در تاسیس مرکزی صنعتی برای نوسازی صنایع این کشور و بهره گیری از تکنولوژی های برتر مشابه «دره سیلیکون» در کالیفرنیا، در اطراف مسکو، امتیازات بسیاری به غرب داده است و از برگ ایران در این زمینه بهره های فراوان گرفته است. خطوط هوایی خارجی روسیه از مدتها پیش و خطوط داخلی آن در سالهای اخیر از هواپیماهای غربی بهره می گیرد و ما به دنبال بهره گیری از صنایع هوایی روسیه هستیم. این سوال باید پاسخ داده شود که چرا این پاراداوکس برای ایران حل نمی شود؟

این دعوت از سوی ایران تا چه حد ممکن است مورد استقبال طرف روس قرار گیرد؟

روسها در شرایط کنونی براساس قطعنامه 1929 عمل می کنند و علاقه ای به نقض مقررات ندارند، زیرا از سوی غربیها و به ویژه دیگر اعضای گروه 1+5 مورد انتقاد قرار خواهند گرفت. اما از آنجا که همکاری های سرمایه گذاری و بهره برداری از منابع انرژی شامل قطعنامه ها نیست، این می تواند مورد استقبال روسیه قرار گیرد؛ زیرا دولت روسیه از سوی برخی از محافل ملی و حتی شخص رئیس جمهور مورد انتقاد قرار گرفته که تبدیل به کشور تولید کننده مواد خام شده است. از این جهت، بازار روسیه در اروپا مواد خام و انرژی و در خاورمیانه جنگ افزار است. از این منظر روسیه خرسندی خود را برای گسترش حوزه نفوذ خود در خاورمیانه نشان خواهد داد. در تحولات خاورمیانه عربی و شمال آفریقا، روسیه، موقعیت خود را از دست داده است، زیرا دولتهای اقتدارگرای این منطقه که وارد کننده تسلیحات روسی هستند با همین سلاحها معترضان را سرکوب می کنند و در جنگ برای کسب دمکراسی و پیروزی مخالفان، جایی برای روسیه نخواهد بود. از این رو به نظر می رسد روسها روی خوشی به پیشنهاد ایران نشان بدهند.

نکته حائز اهمیت این است که در شرایط کنونی ایران باید از آسیب پذیری اقتصاد خود بکاهد. ما سالهاست که در شعارهای خود آرزو می کنیم ای کاش روزی برسد که در چاههای نفت را ببندیم و اقتصاد خود را در بخشهای دیگر و مولد به کار گیریم. بخش کشاورزی ایران از بخشهایی است که دولت کمتر بدان توجه می کند و کاهش جمعیت روستایی به نفع جمعیت شهری مشکلاتی را در آینده پیش رو خواهد گذاشت. انتقال منابع آبی حوضه های پرآب به مناطق فاقد آب برای تامین آب شهری، در آینده بحرانهای داخلی را پدید خواهد آورد. از دست رفتن زمینهای محدود کشاورزی به زیر ساختهای شهری و شهرک سازی برای اسکان جمعیت شهر نشین شده پیشتر روستایی و مولد، بخش کشاورزی را تضعیف خواهد کرد. پول نفت می تواند اقتصاد ایران را در آینده ناکارامدتر از وضع کنونی سازد. کوچکتر کردن ماشین دولتی و رها سازی نیروی ناکارآمد آن (که گفته می شود بهره وری سرانه روزانه نیروی کار تنها 5/1 ساعت در روز است)، می تواند در راستای شکوفایی بخش کشاورزی و صنعت بکار گرفته شود. بخش گردشگری بیش از هر وقت به فراموشی سپرده شده است. نگهداری از میراث فرهنگی و محیط زیست به عنوان زیربناهای اکو توریسم مورد بی مهری قرار گرفته است. به نظر می رسد دعوت از دست اندرکاران و متخصصان توریسم ترکیه (که گزارش شده در سال گذشته 35 میلیون توریست جلب کرده است)  برای کمک به اقتصاد ایران ارزشمندتر و پایدار تر از دعوت از روسها برای سرمایه گذاری در بخش نفت و انرژی باشد.

آیا روسیه اساسا به دنبال سرمایه گذاری در کشورهایی مانند ایران هست؟

روسیه از هر فرصتی برای گسترش حضور در خاورمیانه و کشورهایی مانند ایران استقبال خواهد کرد تا با تکنولوژی از رده خارج خود منابع مالی نوسازی صنایع فرسوده خود از سوی غرب را تامین سازد. بی شک روسها برای فروش تکنولوژی های فرسوده خود به دنبال بازار خوبی در کشورهایی نظیر ایران هستند.

این درخواست ایران را تا چه حد متاثر از نیاز ایران برای جذب سرمایه گذاری خارجی در حوزه نفت و گاز است؟

اگر ایران گزینه بهتری نسبت به روسیه برای سرمایه گذاری در بخش انرژی داشت، هیچگاه به سوی روسها نمی رفت. البته ایران در صنایع نفتی خود نیاز به سرمایه گذاری دارد و به گفته وزیر نفت در 10 سال آینده ایران نیاز به 200 میلیارد دلار سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز دارد (به طور میانگین سالی 20 میلیارد دلار، یا یک چهارم از درآمدهای سالانه نفتی به قیمت جاری کنونی). این نیاز بدان جهت است که در نتیجه سالهای طولانی تحریم ایران از سوی غرب (از جمله طرح داماتو)، و نیاز بخش نفت و گاز به تکنولوژی های پیشرفته و نوسازی تجهیزات و بازسازی چاهها و دستگاههای فرسوده به دلیل خورندگی زیاد در این بخش، ایران دست نیاز بسوی روسها دراز کرده است. ناگفته پیداست که روسها علاقه مندند پس از جایگزینی تکنولوژی های پیشرفته غربی در صنایع نفت، صنایع و تکنولوژی از رده خارج خود را به قیمتی مناسب در اختیار کشورهای دیگر قرار داده و به قول قدیمی ها از آب حمام برای خود دوست بتراشند.