سوخویی که افتاد و بحرانی که برخاست

علی سیدرزاقی، دانشجوی دکترای مدرسه اقتصاد لندن

دیپلماسی ایرانی: آنگونه که نقشه رادارهای منتشر شده از طرف ستاد کل نیروهای مسلح ترکیه نشان می دهد هواپیماهای روسیه در منطقه ای به عرض 4 کیلومتر و به مدت کمتر از 17 ثانیه حریم هوایی ترکیه را نقض کرده اند. در این فاصله جنگنده های اف- 16 ترکیه با هشدار به دو جنگنده سوخو روسیه توانسته اند یکی از آنها را مجبور به ترک حریم هوایی این کشور کنند، اما اصرار جنگنده دیگر به نقض حریم هوایی این کشور- که می تواند حتی به دلیل عدم برقراری ارتباط با جنگنده ترک باشد- موجب به وجود آمدن بحرانی شد که می توانست عواقب جدی برای هر دو کشور و منطقه داشته باشد. اگرچه مقامات رسمی ترکیه بارها هشدار داده بودند که حریم هوایی این کشور به صورت مکرر از طرف هواپیماهای سوریه و روسیه نقض می شود و این امر برای آنها قابل تحمل نیست، اما تصمیم ترکیه برای سرنگون کردن جنگنده سوخو به چند دلیل مشخص اشتباه بود:

1- سیاست خارجی ترکیه به دلایل مختلف با ماهیت سیستم سیاسی این کشور در یک راستا نیست. به صورت مشخص بازی در میدان خاورمیانه برای چندین مدل کشور ممکن است. کشورهای قدرتمند و کشورهای با اقتصاد نفتی و عمدتا غیردمکراتیک. برای بازی در این میدان یا باید منابع عظیم اقتصادی و امکانات قوی نظامی داشت یا یک سیاست خارجی ایدئولوژیک که بدون حسابرسی توانایی پرداخت هزینه های هنگفت مالی و سیاسی بازی در میدان مین را داشته باشد.حقیقت این است که ترکیه هیچ یک از این مدل ها نیست. ترکیه کشوری دمکراتیک است که توانایی های محدود مالی و نظامی دارد و توان تغییر بازی در سوریه را ندارد. منظور از ماهیت سیستم سیاسی این کشور مکانیزم های نظارتی ای است که در مجلس این کشور از طرفی و نهادهای مختلف همچون رسانه ها به شدت کارگزاران سیاست خارجی این کشور را تحت فشار قرار می دهد. برای مثال همین دو سال پیش بود که کامیون های کمک های نظامی به ترکمن های سوریه که بدون اجازه مجلس این کشور به سوریه ارسال می شد در شهر آدانا متوقف شد.

2- ماهیت اقتصاد این کشور نیز با آرمانگرایی های حزب عدالت و توسعه در خاورمیانه در تضاد است. اقتصاد ترکیه به شدت در سیستم جهانی ادغام شده است. رشد اقتصاد ترکیه ماهیتا وابسته به ثبات در درون کشور و عدم وجود دولت های ائتلافی، امنیت در کشورهای همسایه و گسترش روابط حسنه با کشورهای دیگر است. اقتصاد ترکیه در دوره بحران های بزرگ در خاورمیانه توانسته با دوری از این بحران ها به صورت میانگین به رشد 5 درصدی خود ادامه دهد. آغاز بحران سوریه به این معنی بیشترین ضربه را به اقتصاد ترکیه وارد کرده است. شاهراه جنوبی صادرات ترکیه بعد از جنگ داخلی در سوریه و سپس عدم پذیرش واقعیت مُرسی در مصر به شدت تخریب شده است. حضور بیش از 3 میلیون آواره جنگی در ترکیه و صرف بیش از هفت میلیارد دلار برای این منظور تنها گوشه ای از مشکلاتی است که ترکیه با آن مواجه است.

3- روابط ترکیه با روسیه مهم و گسترده است. بعد از شروع بحران سوریه بخشی از استراتژی ترکیه برای یافتن بازارهای جدید در روسیه متمرکز شد. بعد از آلمان با 5 میلیون توریست، روس ها با 3.5 میلیون توریست بیشترین تعداد توریست را به ترکیه می فرستند. سال گذشته 58 درصد گاز ترکیه از طریق روسیه تامین شده است. از طرف دیگر صادرات ترکیه به این روسیه نیز بسیار حیاتی است. در سال 2014 حجم تجارت خارجی بین دو کشور بالغ بر 30 میلیارد دلار بوده است.همه این ارقام نشان می دهد، چرا نمی توان روابط روسیه و ترکیه را تنها به بحران سوریه یا اختلافات این دو کشور در مسائل مختلف محدود کرد.

4- چندین فرضیه برای اقدام ترکیه در سرنگون کردن سوخوی روسی مطرح شده است. برخی تحلیلگران معتقدند که این اقدام فراتر از پاسخ به تعرض به حریم هوایی یک کشور عضو ناتو است و باید به مثابه هشداری به روسیه در سوریه در نظر گرفته شود. به دلیل اینکه اراده ای و استراتژی مشخصی از طرف کشورهای غربی در مورد سوریه وجود ندارد، این فرضیه را نباید چندان جدی گرفت. فرضیه دوم یعنی تعرض مکرر به حریم هوایی ترکیه توسط هواپیماهای روسی هم- هرچند بارها اتفاق افتاده و ترکیه چندین بار در این مورد به روسیه هشدار داده بود- دلیل قانع کننده ای برای به وجود آوردن بحرانی که می تواند ابعاد گسترده ای به خود بگیرد نیست. جنگنده های ترکیه می توانستند با اسکورت جنگنده های غیر پیشرفته سوخو و هدایت آن به بیرون حریم هوایی ترکیه به راحتی از بروز یک بحران جلوگیری کنند. فرضیه سوم مدعی است ترکیه برای حمایت از طرح خود در منطقه باییر بوجاک یعنی ایجاد منطقه چهل کیلومتری برای نیروهای ترکمن و اسکان بخشی از آوارگان در این منطقه پرواز ممنوع چاره ای جز هشدار دادن به روسیه در مورد خط قرمز خود نداشته است. ترکیه ماه هاست تلاش می کند منطقه ای به عرض چهل کیلومتر را در شمال غربی سوریه و در منطقه ای که عموما ترکمن ها زندگی می کنند، ایجاد کند. سوالی که باید پرسید این است که آیا زدن سوخوی روسی موجب قطع حملات روسیه در این منطقه خواهد شد؟ به هیچ وجه چنین نشانه ای وجود ندارد. از طرف دیگر ترکیه به دلایلی که به صورت خلاصه بیان شد، قادر نیست تغییری اساسی در بازی سوریه ایجاد کند. به این ترتیب یافتن دلیلی موجه برای زدن سوخو بسیار سخت است.