ایران و جمهوری آذربایجان، احیای روابط پس از دوره ای دشوار

نویسنده: سهراب انعامی علمداری تحلیلگر حوزه قفقاز

دیپلماسی ایرانی: سفر مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری اسلامی ایران به جمهوری آذربایجان را می توان آغازی بر احیای روابط تهران – باکو با وجود چالش های گذشته تحلیل کرد.

ایران و جمهوری آذربایجان دو همسایه و دو همجوار جغرافیایی با ریشه های همسان تاریخی و فرهنگی، از زمان استقلال جمهوری آذربایجان یعنی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه 90 میلادی از مناسباتی بادوام و با ثبات برخوردار بودند. این مناسبات که به دلیل مجاورت جغرافیایی و همسانی فرهنگی با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی از ویژگی های ارتباطی ملت – ملت برخودار بود، با آغاز جنگ اول قره باغ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان، از ویژگی ارتباطی ملت – ملت خود را در حمایت های اقتصادی ایران از جمهوری آذربایجان و نخجوان بیشتر نمود پیدا کرد. 

در آن سال ها، جمهوری اسلامی ایران خطوط ارتباطی میان باکو – نخجوان را در اختیار جمهوری آذربایجان قرار داد، مرزهای زمینی به طور کامل بازگشایی شد و روابط اقتصادی – تجاری گسترش یافت. اگرچه مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران و جمهوری آذربایجان همواره مناسباتی پایدار و بادوام بوده اما چالش ها و فراز و نشیب هایی را نیز طی دو دهه اخیر به خود دیده است.

جنگ های سه‌گانه در قفقاز و موضوع همکاری های اقتصادی – نظامی باکو – تل‌آویو از موضوعاتی است که بر مناسبات ایران و جمهوری آذربایجان تاثیرگذار بوده اما با وجود این چالش ها، دو کشور تلاش کرده اند که روابط سیاسی و اقتصادی خود را توسعه دهند. میزان تجارت ایران و جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۳ حدود ۴۸۰ میلیون دلار بود و در سال ۲۰۲۴ با رشد ۲۰ درصدی به ۵۸۰ میلیون دلار رسید.  

این چالش ها که بیشتر در حوزه مناسبات سیاسی است، به صورت گسترده ای بر مناسبات اقتصادی تاثیرگذار بوده است؛ به نحوی که روابط تهران باکو به‌ویژه پس از حمله ۲۰۲۳ به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران دست‌خوش چالش های بسیاری شد و ما شاهد بسته شدن سفارت و مرزها دو سوی ارس در حوزه گردشگری، تجاری و اقتصادی بودیم.

اکنون اما با روی کار آمدن رئیس جمهور پزشکیان و پیگیری سیاست همسایگی و تعامل متوازن، این مناسبات در حال احیا و بازنگری است. گفت‌وگوی تلفنی روسای جمهوری ایران و جمهوری آذربایجان، سفر حکمت حاجی‌اف، دستیار سیاست خارجی رئیس‌جمهوری آذربایجان و علی اسداف، نخست‌وزیر جمهوری آذربایجان به تهران و نیز سفر مهدی سنایی مشاور سیاسی رئیس جمهوری به باکو و نیز تشکیل کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و جمهوری آذربایجان همگی نشانه هایی از احیا در مناسبات دو سوی ارس است.  

در این قالب و هم‌زمان با احیا و گسترش روابط سیاسی، همان‌طور که رئیس جمهور پزشکیان بر آن تاکید دارد ما باید به سمت «بازگشایی ظرفیت کامل» روابط دوجانبه حرکت کنیم؛ مناسباتی که با وجود ظرفیت های اقتصادی – تجاری در حوزه های مختلف همچون انرژی، حمل و نقل، تولیدات کشاورزی، صنعتی و حوزه گردشگری هنوز در سطح پایینی قرار دارد و حتی می توان در کوتاه مدت بر آن چشم انداز 1 میلیارد دلار و بیش از آن را برنامه ریزی کرد. در سفر رئیس جمهور پزشکیان به باکو هیاتی 120 نفره از رهبران کسب‌وکار، استانداران استان‌های شمال‌غربی ایران و اعضای گروه دوستی پارلمانی ایران و جمهوری آذربایجان شرکت خواهند کرد و با افتتاح پل آغبند – کلاله در مسیر کریدور ارس، به ظرفیت مناسبات اقتصادی دو کشور افزوده خواهد شد.

در فرجام، به نظر می رسد که ایران و جمهوری آذربایجان به عنوان دو کشور همسایه با اشتراکات تاریخی – فرهنگی ریشه‌دار می توانند با احیای مناسبات سیاسی، درهمان حال به سوی پیوندهای اقتصادی با دوام حرکت کنند؛ در چنین شرایطی سازماندهی ساختاری و اجرایی در هر دو کشور نیز قادر خواهند بود، مدیریت تنش در حوزه های چالشی را متناسب با سطح و کستره آن عملیاتی کنند.