چرا توافق تهران و مسکو مهم است؟

نویسنده: احسان تقوایی، روزنامه نگار و کارشناس مسائل روسیه

دیپلماسی ایرانی: روابط ایران و روسیه همواره و به‌صورت تاریخی دارای اهمیت بسیار بالایی بوده و این اهمیت تنها محدود به این دو کشور نبوده است و کشورهای مختلفی در سطح منطقه و دنیا مناسبات تهران و مسکو را تحت نظر دارند.

معاهده جامع راهبردی ایران و روسیه که نتیجه سه سال رایزنی و تعامل میان مقامات دو کشور است، شامل یک مقدمه و ۴۷ ماده بوده و زمینه‌ساز تعمیق همکاری‌های تهران و مسکو در حوزه‌های مختلف خواهد بود. علاوه بر این توافق نشان‌دهنده رویکرد جدید ایران و روسیه در مسیر تقویت روابط دوجانبه و تنظیم راهبردی همکاری‌های بلندمدت است. یکی از ویژگی‌های برجسته این معاهده، گستردگی حوزه‌های همکاری است. برخلاف توافقات گذشته که بیشتر بر جنبه‌های اقتصادی و امنیتی تمرکز داشتند، این سند طیف وسیعی از همکاری‌های دوجانبه را در بر می‌گیرد.

امنیت

ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه و مسعود پزشکیان، همتای ایرانی وی روز جمعه با امضای یک شراکت استراتژیک 20 ساله که احتمالاً غرب را نگران می کند، روابط نظامی بین کشورهای خود را تعمیق بخشیدند. بر اساس این توافق، روسیه و ایران همکاری‌های خود را در زمینه‌هایی از جمله خدمات امنیتی، مانورهای نظامی، بازدید از بنادر کشتی‌های جنگی و آموزش افسران مشترک تقویت خواهند کرد. همچنین دو کشور برای مقابله با تهدیدات نظامی با یکدیگر همکاری خواهند کرد، هیچ کدام اجازه نمی‌دهند از قلمرو خود برای هرگونه اقدامی که دیگری را تهدید می‌کند استفاده شود و هیچ کمکی به متجاوزی که به هر یک از کشورها حمله می‌کند، نخواهد کرد.

با این حال این معاهده جامع استراتژیک، شامل بند دفاعی متقابلی از نوع گنجانده شده در معاهده بین روسیه و کره شمالی نمی شود، معاهده ای که غرب می گوید شاهد اعزام نیروهای کره شمالی برای جنگ در اوکراین بوده است. در این شراکت، همچنین اشاره خاصی به انتقال تسلیحات، موضوعی که برای ایالات متحده و متحدانش مورد توجه ویژه است، وجود ندرد، اگرچه دو طرف گفتند که "همکاری نظامی – فنی" را توسعه خواهند داد.

اقتصاد

بندهای همکاری اقتصادی این توافق برای ایران بسیار مهم است. این معاهده خواستار ایجاد «زیرساخت پرداخت مدرن مستقل از کشورهای ثالث، استفاده از ارزهای ملی، تقویت همکاری مستقیم بین بانکی و ایجاد یک رژیم گمرکی ساده» شده است.

این معاهده همچنین در مورد افزایش روابط تجاری و اقتصادی آنها در سال های آینده صحبت می کند. روسیه کشوری است با بیش از ۷۰۰ میلیارد دلار حجم مبادلات تجاری و ۱۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری درحالی‌که حجم مبادلات ایران با این کشور تنها حدود ۸.۵ میلیارد دلار است. بنابراین، برای دستیابی به هدف‌های تعیین‌شده نیاز است که «این میزان به ۲۰ میلیارد دلار یا بیشتر برسد.» در سال ۱۴۰۲ در حالی حجم تجارت ایران و روسیه نزدیک به ۲.۷ میلیارد دلار بوده که این میزان برای ایران و چین ۳۲.۵ میلیارد دلار، برای ایران – امارات حدود ۲۷.۴ میلیارد دلار و برای ایران و ترکیه نیز ۱۱.۷ میلیارد دلار بوده است.

پوتین اما در کنفرانس مطبوعاتی پس از امضای معاهده خاطرنشان کرد که سطح کنونی تجارت دوجانبه با اندازه دو اقتصاد مطابقت ندارد و هدف این معاهده ارتقای پتانسیل کامل آن است. تغییر به ارزهای ملی برای تجارت دوجانبه، اقدامی از سوی هر دو کشور برای دور زدن اثرات تحریم ها و قطع وابستگی به دلار آمریکا بوده است. 

این معاهده شامل طرح هایی برای ایجاد یک سیستم پرداخت مستقل از کشورهای ثالث است. این ابتکار با هدف: دور زدن اتکا به شبکه های مالی تحت تسلط ایالات متحده، مانند سوئیفت و تسهیل تجارت و سرمایه گذاری روان تر بین روسیه و ایران برنامه ریزی شده است. این ماده پاسخی مستقیم به موانع اقتصادی هر دو کشور به دلیل تحریم هاست.

انرژی

ایران علی‌رغم داشتن دومین ذخایر بزرگ گاز جهان پس از روسیه، به دلیل کمبود شدید سرمایه‌گذاری ناشی از تحریم‌های ایالات متحده، وارد کننده گاز از برخی کشورها نظیر ترکمنستان است. از طرف دیگر، از زمان تهاجم تمام عیار روسیه به اوکراین در سال 2022، مسکو تسلط خود بر بازار گاز اروپا را که زمانی منبع اصلی درآمد شرکت گازپروم تحت کنترل کرملین (GAZP.MM) بود، از دست داده است. ولادیمیر پوتین، از هدف روسیه برای صادرات سالانه تا 55 میلیارد متر مکعب گاز به ایران سخن گفت، هرچند باید با حجم های کوچک تا 2 میلیارد متر مکعب آغاز شود. به گفته سرگئی تسیویلف، وزیر انرژی روسیه، مسکو و تهران در حال حاضر در حال نهایی کردن جزئیات، مانند قیمت گذاری برای عرضه های آتی هستند.

در این سند آمده است که دو کشور همکاری های خود را در بخش نفت و گاز گسترش خواهند داد و امنیت انرژی را از طریق استفاده بهینه از سوخت و منابع انرژی بهبود خواهند بخشید. این امر شامل سرمایه گذاری مشترک برای اکتشاف و توسعه میادین نفت و گاز در روسیه و ایران و استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی، از جمله ساخت تاسیسات انرژی هسته ای جدید برای ایران است. ماده 23 این شراکت استراتژیک خواستار ارتقاء روابط بلند مدت و متقابل سودمند در استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای، از جمله ساخت تاسیسات جدید انرژی هسته ای است. به گفته پوتین، پروژه مشترک ساخت دو واحد جدید نیروگاه بوشهر توسط روس اتم در حال پیشرفت است و اجرای آن مطمئناً کمک قابل توجهی به تقویت امنیت انرژی ایران، تحریک رشد بیشتر اقتصاد ملی و تأمین نیاز خانوارهای ایرانی خواهد کرد.

طرفین همچنین توافق کردند که سرمایه گذاری در فناوری های انرژی تجدیدپذیر از جمله پروژه های خورشیدی، بادی و برق آبی را افزایش دهند.

مبارزه با تبلیغات غرب

برای مبارزه با آنچه هر دو کشور با عنوان "اطلاعات نادرست و تبلیغات منفی" توصیف می کنند، این معاهده روابط نزدیک تر بین رسانه های روسیه و ایران را ترویج می کند. تلاش های مشترک برای مقابله با روایت های غربی و همکاری در تولید و به اشتراک گذاری محتوای رسانه ای از جمله نکات مهم این بند است. 

مقابله با مداخله کشورهای ثالث در منطقه

در کنار همکاری علیه تروریسم، جنایت، مهاجرت غیرقانونی، گسترش سلاح‌های کشتار جمعی و مجموعه‌ای از خطرات، معاهده جدید شامل یک ماده جداگانه در مورد اقداماتی برای تضمین صلح و امنیت در منطقه خزر، آسیای مرکزی، قفقاز و خاورمیانه و همکاری برای جلوگیری از مداخله کشورهای ثالث در این مناطق است. با توجه به نگرانی های دیرینه روسیه در مورد تجاوز آمریکا و ناتو به این مناطق و دیگر مناطق جهان و پیشنهادهای طولانی مدت تهران برای ترتیبات امنیتی جدید خلیج فارس بدون حضور آمریکا، حدس زدن این "دولت های ثالث" دشوار نیست. 

چرا معاهده ایران و روسیه مهم است؟

معاهده مشارکت راهبردی ایران و روسیه یک تحول مهم است. هر دو کشور به شدت توسط قدرت های غربی – مسکو بر سر مناقشه اوکراین و تهران به دلیل برنامه هسته ای اش – تحریم شده اند. این محدودیت ها به شدت بر اقتصاد آنها تأثیر گذاشته و آنها را از سیستم های معاملات مالی جهانی مانند SWIFT منزوی و فرصت های تجاری را محدود کرده است. این معاهده با تعهد متقابل در برابر تحریم ها و ایجاد یک سیستم پرداخت جدید و مستقل که کنترل غرب را دور می زند، به این موضوع می پردازد. این همکاری نه تنها انعطاف‌پذیری اقتصادی آنها را تقویت می‌کند، بلکه سابقه‌ای را برای سایر کشورها ایجاد می‌کند که به دنبال جایگزین‌هایی برای چارچوب تحریم‌های کنونی هستند و به طور بالقوه اثربخشی اقدامات تنبیهی غرب را تضعیف می‌کند.

ایران مدت‌هاست که روسیه را یکی از مهم‌ترین شرکای استراتژیک خود می‌داند و حتی گاهی مسکو را متحد توصیف می‌کند. اگرچه هدف این سند علیه هیچ کشور خاصی نیست و بیشتر بر روابط تجاری، اقتصادی و بشردوستانه بین دو شریک تمرکز دارد، اما تا حدی نتیجه آن است که هر دو کشور تحت فشار غرب بوده اند.

در مواجهه با فشارهای غرب، روسیه و ایران در مورد نیاز به اصلاح نظم جهانی مبنی بر ایجاد یک نظام بین المللی عادلانه و عاری از "هژمونی مخرب غرب" به اجماع رسیده اند. «هیچ ائتلاف سیاسی نظامی بین روسیه و ایران وجود ندارد» و دو کشور در عوض درگیر «مشارکت» مبتنی بر منافع متقابل و «مبارزه مشترک برای نظم جهانی عادلانه» هستند.

معاهده جدید یک سیگنال مشخص به دشمنان روسیه و ایران ارسال می کند که هر دوطرف علاقه مند به تقویت همکاری های خود وتوسعه پروژه های دوجانبه و چندجانبه در داخل بریکس و سازمان همکاری شانگهای هستند.

توافق ایران و روسیه  پس از آن صورت می گیرد که تهران در سال گذشته با چندین شکست و ناکامی در سیاست خارجی مواجه شد. این شکست ها شامل حمله اپوزیسیون سوریه و سرنگونی بشار اسد، متحد کلیدی روسیه و ایران شد و تضعیف حزب الله لبنان با ایران پس از جنگ با اسرائیل بود.

این معاهده چند روز قبل از بازگشت دونالد ترامپ به قدرت امضا شده است. رئیس‌جمهوری منتخب آمریکا که مدت‌ها مدافع موضع سازش ناپذیر علیه ایران بوده، تهدید کرده است که برای پایان دادن به درگیری‌ها در اوکراین و خاورمیانه به اقدام نظامی سریع می‌پردازد.

این معاهده چارچوبی برای توسعه بلندمدت روابط بین کشورهاست و روابط آنها را به "مشارکت استراتژیک" ارتقا می دهد. همان‌طور که پوتین در دیدار با پزشکیان گفت، این معاهده «عملاً همه زمینه‌های همکاری» بین دو کشور از جمله دفاع، انرژی، تبادلات فناوری، مالی، حمل‌ونقل، فرهنگ و علم را پوشش می‌دهد.

سخن پایانی

مناسبات ایران و روسیه همچنان در سطح بالایی قرار ندارد و آمار نیز گویای این مسئله است. به عبارتی، علی رغم تحلیل ها و گمانه زنی ها در سطح کارشناسان و رسانه مبنی بر پیوندهایی از قبیل اتحادهای استراتژیک میان دو طرف، اما طبق آمار و داده ها تعاملات میان طرفین در این سطح نیست، اگرچه بسیار بهتر از گذشته است. در حال حاضر آمار تبادلات اقتصادی ایران و روسیه با اهداف ارائه شده فاصله قابل توجهی دارد و مستلزم تلاش زیادی از سوی دو طرف است. به این منظور دو کشور باید محدودیت های ساختاری موجود را مرتفع کنند. دلیل این اتفاق هم به دو طرف بر‌ می‌گردد. فضا به گونه‌ای است که گویی این دو کشور به‌ هم اعتماد ندارند. از یک طرف ایرانی‌ها اعتقاد دارند که روسیه از ایران به‌عنوان یک کارت برای تنظیم مناسباتش با غرب استفاده می‌کند و از آن طرف روس‌ها اعتقاد دارند ایران زمانی رو به روسیه می‌کند که تنها شده باشد و مجبور باشد و الا در شرایط اختیاری روسیه را انتخاب نمی‌کند، زیرا نخبگان ایرانی غرب‌گرا هستند.

روسیه به آن اندازه که در سیاست بین‌الملل نفوذ دارد، در بحث‌های مالی دنیا نفوذ ندارد. با این حال، به‌ دلیل تاثیرگذاری روسیه در سیستم بین‌المللی، ما خواه نا‌خواه باید تعامل سطح بالایی با روسیه داشته باشیم. به‌رغم اینکه گفته می‌شود روابط دو کشور استراتژیک است (که نیست) اما هیچ‌گاه تهران و مسکو به‌سمتی نرفتند که این مراودات را افزایش دهند. باید دید با توافق جدید، تهران و مسکو تا چه اندازه می توانند روابط خود را بهبود بخشند.