روابط ایران و هند در دوره مانموهان سینگ

نویسنده: پریسا پارسا، دانش آموخته روابط بین الملل ، دانشگاه علامه طباطبائی 

دیپلماسی ایرانی: روابط ایران و هند روابطی دیرینه، پرفراز و نشیب و تحت تاثیر عوامل و رویدادهای داخلی، منطقه ای و بین المللی بوده که به  تبع نقش آفرینی عوامل مختلف همواره در یک سطح نبوده و دستخوش تحول شده است. در این یادداشت به طور خاص روابط ایران و هند در زمان مانموهان سینگ طی دوره ۲۰۰۴-۲۰۱۴ مورد بررسی قرار می گیرد. 

در این دوره هند و ایران در زمینه های متعددی از جمله مسائل سیاسی، منطقه ای، اقتصادی، انرژی، کریدورهای ارتباطی و بازرگانی، همکاری های محدودی در زیر سایه عوامل واگرا انجام دادند. برای مثال در حوزه همکاری‌های منطقه‌ای  هر دو کشور نگرانی‌هایی در مورد ثبات افغانستان داشتند و با بازگشت طالبان مخالف بودند. هند و ایران در بازسازی افغانستان همکاری کردند و ایران دسترسی هند به این منطقه را از طریق بندر چابهار تسهیل کرد.  

در عرصه انرژی پتانسیل بالقوه زیادی برای همکاری ایران و هند وجود داشت. در سال ۲۰۰۵ ایران و هند در زمینه نفت و گاز یک توافق بزرگ امضا کردند که حدود ۴۰ میلیارد دلار ارزش داشت. هند همچنین از ایران گاز طبیعی وارد کرد و در این زمینه نیز در حوزه های ذخایر گاز طبیعی ایران سرمایه گذاری کرد. شرکت های اوان جی سی و لیدیش لیتید هند متعهد به توسعه حوزه های نفت و گاز ایران شدند. طبق این تعهدات، این شرکت ها از سال ۲۰۰۹ واردات گاز طبیعی مایع را از ایران آغاز کردند ‌ اما در سال ۲۰۱۱ چشم انداز توسعه همکاری های ایران و هند در حوزه انرژی تحت تاثیر تحریم های ضد ایرانی غرب قرار گرفت. ایران در سال ۲۰۱۱ دومین صادر کننده نفت به هند محسوب می شد اما در سال ۲۰۱۲ این جایگاه را از دست داد.

یکی دیگر از محورهای تعامل ایران و هند مباحث تجاری است. مناسبات تجاری بین ایران و هند نیز همیشه روند رو به رشد داشته است. مطابق آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، ارزش کل تجارت ایران (مجموعه ارزش صادرات و واردات بدون لحاظ کردن نفت و گاز) با جهان طی دوره ۱۳۸۴-۱۳۹۰ از ۷/۴۹ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۴ با نرخ رشد متوسط سالیانه ۵/۱۱ درصدی به ۶/۹۵ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۰ رسیده است. طی همین دوره تجارت ایران با هند از ۹/۱ میلیارد دلار با نرخ رشد متوسط سالیانه ۱/۱۳ درصد به ۹/۳ میلیارد دلار افزایش یافته است. همان طور که ملاحظه شد نرخ رشد تجاری ایران با هند، اندکی بالاتر از رشد تجارت ایران با جهان بوده که این امر باعث تقویت جایگاه هند در کل تجارت ایران طی دوره مورد بررسی شده به طوری که سهم هند در تجارت ایران از ۸/۳ درصد در سال ۱۳۸۴ به ۱/۴ درصد در سال ۱۳۹۰ افزایش یافته است. بررسی آماری حاکی از آن است که حتی بدون لحاظ صادرات نفت خام ایران به هند، تراز تجاری ایران با این کشور مثبت بوده و طی دوره مورد بررسی رو به افزایش بوده است.

همچنین در زمینه کریدورهای ارتباطی مانند پروژه بندر چابهار در سال ۲۰۰۸ ایران و هند توافق کردند که در ایجاد یک خط راه آهن از مرزهای روسیه به بندر چابهار با بکدیگر همکاری کنند؛ در پی آن اولین نشست گروه مشترک کاری ایران و هند در این خصوص در می ۲۰۰۸ برگزار شد و دو طرف حوزه های همکاری را مشخص کردند. گشایش این مسیر منافع چشم گیری برای هند، ایران و روسیه به همراه داشت. توافق سه جانبه ایران، هند و افغانستان برای توسعه مسیرهای چابهار از طریق زرنج و ودلارام تجارت و ترانزیت را تسهیل کرد. این طرح زمینه های عظیمی برای همکاری هند و ایران محسوب شد اما عوامل محدودیت زای بیرونی در آن دوره به پیشبرد این طرح ها اثرات نامطلوبی برجا گذاشت. و درمورد کریدور حمل و نقل بین المللی شمال و جنوب باید اذعان کرد که هند تحت تاثیر ضرورت های اقتصادی و رقابت های امنیتی درصدد افزایش نفوذ خود در آسیای میانه بود که این کریدور بین المللی راه بزرگ دسترسی هند به آسیای میانه است. در اکتبر ۲۰۰۷ یک گروه مطالعاتی ایرانی از دهلی نو دیدن کرد که در طول این دیدار آنها به دیدن زیرساخت های حمل و نقل دریایی، راه آهن و جاده ها در هند پراختند. بنابراین همکاری هایی در این زمینه انجام شد.

با توجه به موارد گفته شده می توان بیان کرد که روابط ایران و هند توامان مملو از زمینه های همکاری، نیازهای متقابل، منافع دوجانبه بالقوه و به طور کلی فرصت ها و از سوی دیگر، آسیب پذیری های متقابل، سوء تفاهمات، مداخلات طرف های ثالث و به طور کلی تهدید ها بوده است.

 روابط جمهوری اسلامی ایران و هند در دوره نخست وزیری مانموهان سینگ که در ایران همراه با اواخر دولت اصلاحات و دوره  هشت ساله ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد همزمان شد‌؛ متاثر از چندین عامل بود که برخی از این عوامل روابط دو کشور را به سمت همگرایی و برخی دیگر به سمت واگرایی سوق می داد. در نتیجه سیاست خارجی ایران در هر یک از دوره ها تاثیر متفاوتی بر روابط هند و ایران گذاشت. از جمله مهم ترین موارد واگرا می توان به فشارهای ایالات متحده آمریکا برای تغییر رویکرد ایران در برنامه هسته ای اشاره کرد که در پی فراز و فرود این پرونده هند چندین بار علیه ایران رای داد، یک بار در سپتامبر  ۲۰۰۵ و بار دیگر در فوریه ۲۰۰۶ در شورای حکام آژانس بین المللی سازمان انرژی اتمی و یک بار در سال ۲۰۰۹ به قطعنامه شورای حکام سازمان ملل درمورد ایران. 

عامل واگرای دیگری که وجود داشت پیوند  هند و اسرائیل بود‌. در واقع علی رغم همکاری در زمینه های مختلف، مشارکت استراتژیک، مستمر و منطقی که دو طرف در پی دستیابی به آن بودند در میانه راه متوقف شد.