تاریخچه یک دگردیسی
از جولانی تا احمد الشرع
نویسنده: محمدرضا بابایی، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه‌ای خاورمیانه و شمال آفریقا از دانشگاه تهران
دیپلماسی ایرانی: احمد حسین الشرع نامی است که در هفته‌های اخیر بر سر زبان‌ها افتاده است و روزنامه‌نگاران و تحلیل‌گران مسائل سیاسی در مورد شخصیت این فرد به عنوان رئیس دولت موقت بحث‌ها و تبادل نظر بسیاری کردند. بررسی سیر تحول و دگردیسی از ابو محمد الجولانی به احمد الشرع، مستلزم اشاره به یک رشته تحولات سیاسی و درون سازمانی است که تاثیر مستقیمی بر این دگردیسی داشته است.
زندگی سیاسی احمد الشرع زمانی آغاز شد که وی به جماعت توحید و جهاد به رهبری ابو مصعب الزرقاوی پیوست؛ این تحول اشغال نظامی عراق و شعله‌ور شدن جنگ‌های فرقه‌ای در این کشور مقارن بود. در جریان جنگ داخلی عراق، الشرع یا ابو محمد الجولانی مدتی را در زندان‌های عراق گذراند که تحت اداره نیروهای آمریکایی بود. سال‌هایی که جولانی در زندان گذراند نقش مهمی را در چرخش ایدئولوژی وی ایفا کرد. وی سرانجام پس از آزادی از زندان، مدتی را به عنوان فرمانده میدانی در دولت عراق اسلامی فعالیت کرد. تحولات موسوم به بهار عربی و موج قیام‌هایی که در خاورمیانه و شمال آفریقا رخ داد؛ خلاء قدرتی ایجاد کرد که بستر را برای رشد جریان‌های سلفی فراهم کرد و سوریه نیز از این قاعده مستثنی نبود.
جنگ داخلی سوریه: اولین آزمون جولانی
اعتراضات سوریه در مارس 2011 آغاز شد اما تنها چهار ماه زمان لازم بود تا اعتراضات مسالمت‌آمیز به یک جنگ داخلی خونبار تبدیل شود. فضای سیاسی حاکم بر سوریه، یک رشته خلاء‌های اطلاعاتی و امنیتی را ایجاد کرد که بستر را برای ظهور گروه‌های سلفی فراملی در داخل این کشور را فراهم کرد. بعد از کشته شدن ابو عمر البغدادی و ابو حمزه المهاجر، دولت عراق اسلامی متحمل ضربات سنگینی شده بود اما خروج نیروهای آمریکایی از عراق و بی‌ثباتی در سوریه فرصت بی‌نظیری را برای این گروه ایجاد کرد تا ضمن بسط نفوذ خود به خارج از مرزهای عراق، ضمن سازماندهی مجدد نیروهای خود به منابع مالی جدیدی دسترسی پیدا کند.
سرانجام در اواخر 2011 ابوبکر البغدادی رهبر دولت عراق اسلامی در آن زمان، ابومحمد الجولانی را به همراه تنی چند از پیکارجویان غالبا سوری به سوریه اعزام کرد. این گروه "جبهة النصرة لأهل الشام" نام گرفت و جولانی فرماندهی این گروه را بر عهده گرفت.
در سال‌های نخست بازگشت الجولانی به سوریه، وی عملا تحت امر ابوبکر البغدادی قرار داشت و جبهه النصره شاخه دولت عراق اسلامی در سوریه بود. جاه‌طلبی‌های جولانی برای تشکیل یک گروه و به تبع آن امارت مستقل از البغدادی، او را بر آن داشت تا با ایمن الظواهری، رهبر سابق القاعده، بیعت کند و عملا جبهه النصره را به شاخه القاعده در سوریه تبدیل کند. بیعت الجولانی با الظواهری بیشتر جنبه سیاسی داشت و یک تاکتیکی بود تا ضمن مشروعیت‌سازی برای امارت مستقل خود در سوریه، از جدا شدن اعضای جبهه النصره مانع شود. این اولین و در عین حال بزرگترین گام الجولانی برای جامه عمل پوشاندن به اهداف بلندمدت خود یعنی حکومت بر سوریه یا بخشی از آن بود.
دوستان دیروز دشمنان امروز
از آوریل 2013 که جبهه النصره رسما به شاخه القاعده تبدیل شد تا روزهای نخست سال 2014 که یک جنگ فراگیری بین مخالفان مسلح سوری و داعش رخ داد؛ رابطه میان الجولانی و البغدادی متشنج بود اما طرفین تا حد امکان سعی داشتند از تنش‌ها دوری کنند؛ اما دیری نپایید که جبهه النصره علنا در جنگ علیه داعش در کنار مخالفان مسلح سوری که در گذشته برخی از آنها را تکفیر می‌کرد قرار گرفت. این اقدام الجولانی نقطه تحول مهمی در مناسبات میان جبهه النصره و دیگر گروه‌های مخالف ایجاد کرد و حاوی این پیام بود که این گروه قابلیت انعطاف‌پذیری و سازش با گروه‌های فروملی را دارد. البته ناگفته نماند که سیاست‌های الجولانی در قبال داعش و نزدیکی به برخی از گروه‌های مخالف که رویکردی ملی داشتند و قائل به جدایی دین و سیاست بودند؛ چند دستگی و شکاف‌های درونی در جبهه النصره را سبب شد.
تصمیم سخت
الجولانی در راستای پایان دادن به اختلافات درون‌سازمانی درصدد بود تا با قطع ارتباط با القاعده و تعدیل تدریجی مواضع سیاسی و مذهبی خود در قبال اقلیت‌های مذهبی، جریان‌های سیاسی و مخالفان مسلح، بقای سیاسی و نظامی خود را با اتکا به نیروهای اغلب سوری تضمین و تثبیت کند. این نگرش در مصاحبه ابو محمد الجولانی با شبکه الجزیره به نوعی مشهود بود و تلویحا سعی داشت تا بر مسئله چرخش ایدئولوژیک در جبهه النصره صحه بگذارد.
الجولانی سرانجام جبهه النصره را در ژوئیه 2016 منحل و جبهه فتح الشام تاسیس کرد و با این اقدام عملا ارتباط خود را با القاعده قطع کرد. این اتفاق شوک بزرگی را به القاعده و طرفداران آن وارد کرد. جبهه فتح الشام به عنوان یک گروه تازه تاسیس تنها شش ماه دوام آورد و بعد از سقوط شهر حلب به دست نیروهای دولتی سوری، منحل شد و در ژانویه 2017 هیئت تحریر الشام تاسیس شد.
تشکیل دولت نجات در ادلب: آزمون حکمرانی
تنها چند ماه بعد از تشکیل هیئت تحریر الشام، دولت نجات در ادلب تاسیس شد. این دولت، بازوی سیاسی الجولانی در مناطق شمال سوریه عمل می‌کرد. وی با تشکیل این دولت در عمل آرمانشهری را که برای آینده سوریه متصور بود را برای کنشگران منطقه‌ای و بین‌المللی تاثیرگذار در جنگ سوریه ترسیم کرد. در این برهه، دگردیسی ایدئولوژی الجولانی بیش از پیش در حال تکامل یافتن بود؛ وی درصدد آن بود خودش را به عنوان یک آلتنرناتیو بالقوه برای سوریه پسا اسد مطرح کند.
جولانی و سیاست حذف رقبا
ابومحمد الجولانی بعد از تاسیس هیئت تحریر الشام، یک عملیات نظامی و امنیتی فراگیری را علیه رقبای جهادی خود در شمال سوریه آغاز کرد. از همکاری با سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا برای ترور رهبران القاعده و داعش تا دستگیری اعضا و طرفداران این گروه‌ها و انحلال گروه‌های سلفی مستقل، تنها بخشی از سیاست‌های بازدارنده و در عین حال تهاجمی جولانی علیه رقبای خود بود. دامنه حذف رقبا شامل فرماندهان کلیدی هیئت تحریر الشام نیز شد. در اوت 2023 ابو ماریه القحطانی نفر دوم هیئت تحریر الشام به همراه ده‌ها تن دیگر از فرماندهان و مسئولان این سازمان را به بهانه تلاش برای کودتا و جاسوسی برای سرویس‌های اطلاعاتی کشورهای خارجی بازداشت شدند. چند ماه بعد، القحطانی از این اتهام تبرئه و چندی بعد به طرز مشکوکی ترور شد. با این سیاست، جولانی عملا به یک شخصیت بلامنازع در شمال سوریه تبدیل شد.
سوریه: آغازِ یک پایان
عدم وجود یک آلترناتیو مناسب، مهم‌ترین مسئله‌ای بود که برای بیش از یک دهه بقای حکومت بشار اسد را تضمین کرد. کنشگران تاثیرگذار در معادلات قدرت در سوریه، این موضوع را به خوبی می‌دانستند که در صورت نبود آلترناتیو، احتمال قدرت گرفتن جریان‌های سلفی و جهادی در سوریه و سرایت آتش این منازعات به کشورهای همسایه، بالا خواهد بود؛ از این رو، طرف‌های بین‌المللی بقای اسد را به رفتن‌اش ترجیح دادند. اما حمله نظامی روسیه به اوکراین و حوادث بعد از 7 اکتبر 2023 رویکردها را نسبت به سوریه تغییر داد.
فرسایشی شدن جنگ اوکراین، موقعیت و جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی روسیه را تحت الشعاع قرار داد. مسکو ناچار شد بخشی از نیروهای نظامی و جنگنده‌های خود را از سوریه خارج کند و در زمان عملیات نهایی مخالفان سوری، خلاء روسیه در سوریه آشکار شد. در آن سوی مرزهای سوریه، اسرائیل بعد از 7 اکتبر وارد یک جنگ فراگیر در غزه شد و جبهه جدیدی در لبنان علیه حزب‌الله گشود؛ این شرایط، فرصت استثنایی به ترکیه داد تا بتواند به عنوان یک بازیگر تاثیرگذار در سوریه کنشگری کند و گروه‌های مخالف سوری را یکپارچه کند و آنها را برای سرنگونی حکومت اسد گسیل دهد.
احمد الشرع، الجولانی دیروز
در میان گروه‌های مختلف سوریه، هیئت تحریر الشام به رهبری الجولانی نقش محوری را در سرنگونی حکومت اسد ایفا کرد. الجولانی، با اسم حقیقی خود احمد حسین الشرع ریاست دولت موقت را بر عهده گرفت و عملا فرایند دگردیسی ایدئولوژیک او کامل شد. الشرع از جنگ در راه تحکیم شریعت تبدیل به یک شخصیت سیاسی شد که دارای یک رویکرد کثرت‌گرا و در عین حال مصلحت‌گراست که برای بقای سیاسی فرسنگ‌ها از ایدئولوژی گذشته فاصله گرفت.
منابع:
۱- Haltiwanger, John. “What to Know About the Man Who Toppled Assad”. Foreign Policy. December 11, 2024.
۲-. Salem, Mostafa “How Syria’s rebel leader went from radical jihadist to a blazer-wearing ‘revolutionary’”. CNN World. December 6, 2024. https://edition.cnn.com/2024/12/06/middleeast/syria-hts-al-jolani-profile-intl/index.html
۳- فرانس 24. " جبهة النصرة فی سوریا تبایع زعیم تنظیم القاعدة أیمن الظواهری". 10/04/2013.
۴- لقاء أمیر جبهة النصرة أبو محمد الجولانی عبر برنامج بلا حدود على قناة الجزیرة. https://youtu.be/58cGUHt-Cqg
۵- فوزی، محمد. " لماذا تنامى نهج هیئة تحریر الشام فی مواجهة داعش؟". مرکز الأهرام للدراسات السیاسیة والاستراتیجیة. https://acpss.ahram.org.eg/News/20977.aspx
۶ . الخطیب، لینا. " سوریا... اغتیال القحطانی لن یضمن السلطة للجولانی". مجله. https://www.majalla.com/node/314301/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9/%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A7-%D8%A7%D8%BA%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86%D9%8A-%D9%84%D9%86-%D9%8A%D8%B6%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A9-%D9%84%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%8A
نظر شما :