آیا روی خوش بن سلمان تاکتیکی است؟

دیپلماسی ایرانی: حضور رئیس ستاد ارتش عربستان در ایران و دیدار با سرلشکر باقری بازتاب گسترده ای در فضای رسانه داشته است. این ملاقات در شرایطی صورت گرفته که جدال ایران و اسرائیل از حالت غیر مستقیم به جنگ رودرو و رسمی مبدل شده است و اسرائیل علی رغم حذف فیزیکی اکثر رهبران و ارکان انسانی مقاومت در غزه و لبنان در سردرگمی جهت انجام اقدام بعدی و هراس از اقدمات آتی ایران قرار دارد. در این بین سکوت، بی عملی و حتی همکاری احتمالی در استفاده از حریم هوایی عربستان توسط اسرائیل، احتمال بازگشت روابط ایران و عربستان به قبل از توافق ۱۹ اسفند ۱۴۰۱ را محتمل می کرد. محکومیت حمله موشکی اسرائیل به ایران، دیدار بن سلمان با عراقچی و سفر این مقام نظامی در این برهه زمانی، پالس های محتاطانه ای برای حفظ شرایط موجود است.

بررسی رفتار رهبران سیاسی در سطح بین الملل و علی الخصوص خاورمیانه، سیاق های اخلاقی و گفتمانی غیر قابل تکرار و رویه هایی نو به نو را قابل بررسی کرده است. با حضور محمد بن سلمان در مقام ولیعهدی بسیاری از راهبردهای کلان مبتنی بر تکریم سنت های اسلامی/عربی و محافظه کاری در نظام پادشاهی عربستان سعودی با دگرگونی عمیقی مواجه شده است. مرگ ملک عبدالله پایانی بود بر سیاست محافظه کارانه عربستان و شروع دورانی که دولت سعودی از پشت صحنه اتفاقات سیاسی خاورمیانه خارج شد.

تسلط و تحکیم جایگاه محمد بن سلمان بر ارکان سیاسی عربستان و تکیه وی بر کرسی ولیعهدی عربستان در حالی انجام شد که عملاً وی حاکم بالفعل این پادشاهی 93 ساله است.

اختلاف میان ایران و عربستان رویدادی تازه نیست؛ منازعه ای غیر مستقیم به طول عمر جمهوری اسلامی که در یکی از مهمترین مناطق جهان به رقابتی همه جانبه، مبسوط و دامنه دار مبدل شده ؛ کشمکی مستمر و سینوسی که با پیامدهای فرا منطقه ای همراه بوده است.

با در نظر گفتن موارد فوق تلاش برای نزدیک شدن دو کشور را می توان از جنبه های متفاوت بررسی کرد.

ترامپ غیر قابل پیش بینی

علی رغم اینکه به نظر می رسد سیاست های کلان ایالات متحده، پیشاپیش مدون و توسط دولت های مستقر در اجرا می شود اما حضور ترامپ در رأس دولت آمریکا، ریل گذاری های اتاق های فکر را با تصمیمات خارج از قواعد و غیر عادی، با چالش روبه‌رو خواهد کرد. در این بین بررسی اجمالی چهار سال ریاست جمهوری ترامپ و همچنین نزدیکی او به رژیم اسرائیل، نگاه محاسبه گرانه صرف و ایالات متحده به عربستان و تلاش برای بهره برداری حداکثری و از مناظر مختلف به روابط فی مابین، گره زدن امنیت این دولت به حضور نظامی دولت امریکا در منطقه و احتمال وجه المصالحه قراردادن پادشاهی محمد بن سلمان با همسویی با سیاست های ترامپ در دوره جدید، موجب شده است بن سلمان حضور وی در کاخ سفید را با نگرانی دنبال کند بنابراین بن سلمان تا قبل از حضور ترامپ در کاخ سفید و امکان اوج گیری منازعه ایران و اسرائیل در این مدت، تلاش می کند جام شیشه ای امنیت خود را از هر گونه تهدید ناشی از این جدال دور نگه دارد.

سیاست های توسعه طلبانه اسرائیل

علی رغم تلاش های آمریکا در دوره ترامپ برای عادی سازی روابط اسرائیل با کشورهای عربی در قالب پیمان ابراهیم، پیوستن چند کشور عربی به این پیمان راه را برای ورود عربستان سعودی به این پیمان هموار کرده بود اما تحولات منبعث از جنگ غزه این پیمان را به محاق برده است. علی رغم اینکه طرح دو دولتی که یکی از شروط عربستان برای رسمیت بخشی به رابطه با اسرائیل است عملاً به کاغذ خردکن سپرده شده اما عربستان کماکان نسبت به احیاء این سیاست توسط ترامپ امیدوار است. به واقع مقصود عربستان از ارائه این شرط کمک به مردم فلسطین نیست بلکه هدف تثبیت آرامش در سرزمین های اشغالی است تا به ازاء این طرح آشتی، سیاست های عربستان در منطقه با آرامش جاری شود. در این خصوص باید افزود که فشارهای ترامپ برای عادی سازی روابط عربستان با اسرائیل و تحقق این رابطه، به تیرگی مجدد روابط ایران و عربستان منجر خواهد شد و این کشور از اکنون در تلاش است سطح روابط خود با ایران را افزایش دهد تا عادی سازی روابط با رژیم اسرائیل موازنه اختلافات را کنترل کند.

کهولت سن ملک سلمان

کهولت سن و بیماری ملک سلمان ۸۸ ساله و ساختارشکنی وی در انتخاب ولیعهد باعث ایجاد نارضایتی در خاندان سلطنتی شده، فرایند حذف مقرن بن عبدالعزیز(برادر) و محمد بن نایف (برادر زاده) و جایگزینی فرزند خود، محمد بن سلمان، بازداشت هشدارگونه برخی از اعضا خاندان سلطنتی و تجار متمول عربستان به منظور پیشدستی در انجام اقدامات آنان ضد سیاست جایگزینی، بر این نارضایتی ها افزوده بنابراین در صورت فوت پادشاه فرایند انتقال قدرت به محمد بن سلمان باید با اطمینان خاطر نسبت به قدرت های جهانی و منطقه ای انجام شود و در این میان ایران مهمترین رقیب و منتقد اصلی این کشور در منطقه است که می تواند پادشاه جوان را با چالش های داخلی و خارجی مواجه کند، به همین منظور راهبرد و ژست صلح طلبانه بن سلمان از روی استیصال و تنها برای سپری شدن دوره گذار و تثبیت پادشاهی اتخاذ شده است.

تغییر رفتار منبعث از شکست در رقابت دو جانبه

حمله عربستان به یمن تنها ۶۲ روز پس از به قدرت رسیدن ملک سلمان انجام شد، اهتمام طولانی این دولت برای بازگشت عبدالربه منصور هادی، شکست سیاست رقابت با ایران در عراق، سوریه و لبنان و تهدید به انتقال منازعه به داخل خاک ایران، نشانه از ناپختگی سیاسی و انجام اقداماتی نسنجیده بود که علاوه بر تحمیل هزینه سرسام آور به اقتصاد این کشور، به تخریب زیرساخت های اقتصادی دوّل مذکور و از دست رفتن منابع ارزشمند انسانی آنها منجر شد. در بی اثر بودن این اقدامات همین بس که بررسی نقطه به نقطه همه ی رقابت های دو جانبه، عربستان را عنوان دولت بازنده نمایان می کند.

پایداری بازار نفت

وابستگی شدید این کشور به ثبات بازار نفت، حفظ قیمت و کنترل تولید روزانه به منظور مدیریت و تداوم سیاست های توسعه مند، باعث شده است که آسیب پذیری دولت عربستان به نفت بیش از سایر دولت های همسایه ملموس باشد؛ حمله موشکی به تاسیسات نفتی آرامکو شوکی بود که عربستان تمایلی به تکرار آن ندارد. اکنون که منطقه آبستن حوادث متاثر از عملیات هفت اکتبر است، امکان بروز آسیب به این کشور دور از ذهن نیست لذا حفظ و یا ارتقا سطح روابط موجود با ایران تا حدودی عربستان را از آتش دور نگه خواهد داشت.

زعامات ایران بر جهان تشیع و تلاش جهت حفظ ارزش های انقلابی به حمایت های همه جانب از شیعیان در سرزمین های مجاور و منطقه منجر شده است؛ قطع ارتباط فی مابین پس از حوادث سفارت عربستان، منبعث از اعدام آیت الله نمر باقر النمر به عنوان رهبر شیعیان این کشور نشان از پافشاری ایران بر مواضع و جانبداری از شیعیان عربستان است. بدون شک شیعیان عربستان برگی بَرنده و تیغی بُرنده در مناطق نفت خیز عربستان هستند که در شرایط التهاب فی مابین می توانند این دولت را با مخمصه هایی شاق مواجه کند. بنابراین تضمین عربستان برای عدم تکرار موارد مشابه می تواند سردی روابط را کاهش دهد.

کوتاه سخن؛ دو سوی رقابت سنتی و ادامه دار ایران و عربستان به عنوان پایه های اقتصادی، فرهنگی و نظامی منطقه، هیچگاه از منازعات موجود خارج نشده اند. بن بست سرد و ایستای روابط، بدون حرکت به سوی دره های گرم جنگی، بهترین فرصت برای مذاکره است. با کور شدن گره روابط و شعله ور شدن دامنه اختلافات، کشمکش ها با دخالت کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای به صورت موقت فروکش می کند با این حال طرفین به دلیل عمق اختلافات ناشی از ماهیت دینی انقلاب اسلامی و ماهیت دینی سلفی عربستان، ضدیت این تفکر با مذهب تشیع، هویت عشیره ای و قبیله ای عربستان سعودی، ارتباط تنگاتنگ دولت سعودی با ایالات متحده، به هضم و هدم اختلافات و بهره گیری از زمینه های اشتراکی چون دین مشترک، جغرافیای مشترک، اقتصاد مشترک نفت پایه، عضویت مشترک در نهادهای بین المللی همچون اوپک و سازمان همکاری اسلامی قادر نبوده اند.

بدون شک حضور دونالد ترامپ در کاخ سفید، فصل کوتاه نمایش لبخندهای دیپلماتیک مسئولان ایرانی و عربستانی، در مقابل دوربین رسانه ها را به پایان خواهد رساند.