بریکس، جنوب جهانی و پارادایم سازی در روابط بین الملل

نویسنده: دکتر سکینه ببری گنبد، استادیار گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال 

دیپلماسی ایرانی: آمیتا آچاریا در  شماره 16  مجله  The Chinese Journal of International Politics (سال) 2023 مقاله ای منتشر کرد با عنوان "پیش از دولت – ملت: تمدن ها، نظم جهانی و خاستگاه جهانی روابط بین الملل" که در آن تاکید داشت مفروض غالب در روابط بین الملل آن است که مناسبات میان دولتها و اصولا دولت به معنای مدرن کلمه بر مدار تمدن غرب شکل گرفته و نقطه عزیمت آن سیستم وستفالیایی اروپاست. او در این مقاله اشاره می کند که درک محدود اروپا محور از روابط بین الملل سبب ابهام در نقش و سهم سایر تمدن ها در این حوزه شده است. آچاریا در این مقاله سنگ بنای نظری مهمی را بر می نهد و آن اشاره به تکامل نظم جهانی در طول 5000 سال گذشته بر دوش تمدن های کهن است. پنج نظم جهانی که او پیش از ظهور غرب و استعمار اروپا در قرن شانزدهم برمی‌شمارد نظم های خاور نزدیک، هندی، چینی، اسلامی و اقیانوس هند است. 

این مقدمه از آن رو در میانه تحولات اخیر از بحران غزه، موازنه تهدید در منطقه غرب آسیا و اجلاس بریکس مهم است که بدانیم، نظم جهانی کنونی که بر محور کشورهای شمال و سازوکاری های نهادی و رژیم سازی های آن بنا نهاده شده در مطالعات انتقادی روابط بین الملل که نمونه آن را در مقاله مذکور اشاره شد، با چالشهایی مواجه است. نظم غرب محورانه ای که دهه هاست مجالی به نمود چشم اندازهای جایگزین جنوب جهانی نداده و با کم رنگ جلوه دادن توانمندی ها و کارآمدی اقتصادهای نوظهور جنوب رهیافت نادیده انگاری را پیش گرفته بود. 

اجلاس 2024 سران بریکس با حضور رئیس جمهوری کشورمان و رهبران کشورهای برتر جنوب جهانی به مثابه تشکل تمدن های کهن و اقتصادهای نوظهور چشم انداز نوینی پیش روی محققان روابط بین الملل، سیاستگذاران و افکار عمومی جهان می گشاید. این بار غرب (آمریکا و اروپا) دیگر امکان نادیده انگاری این تشکل قدرتمند را ندارند. 

هر چند بریکس (البته امروز باید از بریکس پلاس نام برد) همچون سازمانی با اساسنامه و ارگان های مصوب نیست و هنوز در قالب یک گروه نقش آفرینی می کند اما یکی از مهمترین عوامل موثر در تقویت پارادایم سازی های سیاسی و اقتصادی و تقویت چندجانبه گرایی به شمار می رود. از همین منظر اعضای نخستین  بریکس بارها تاکید داشته اند که این  گروه نه یک گروه و تشکل ضد غربی  که یک تشکل غیر غربی  است. 

در تمام بیانیه های منتشر شده از اجلاس های گذشته بر مرکزیت نظم مبتنی بر منشور ملل متحد و  چند جانبه گرایی متمرکز بر منافع مشترک و حتی تقویت آنها تاکید شده، اما همزمان بر اصلاح سازوکارهای غرب مدارانه و تغییر نهادهای مبتنی بر اتحادهای امریکا – محور تاکید شده است. تشکیل صندوق ذخیره ارزی برای مصون سازی اعضا در نوسانات ارزی و پولی ناشی از تحریم های یکجانبه کشورهای غربی، تاسیس بانک توسعه نوین برای کمک به رشد و توسعه کشورهای جنوب، ایجاد زیرساخت های بریکس پی همسو با ایده دلارزدایی و طرح  ایده عضویت دائم برزیل و هند در شورای امنیت همچون دستاوردی بزرگ برای این گروه قابل تامل است. 

از سوی دیگر ایران به عنوان عضو جدید بریکس در نشست اخیر بر تقویت رویکرد اصلاح گرایانه به نظم لیبرال جهانی و توجه به روندهای توسعه درون زا در میان کشورهای جنوب جهانی تاکید کرده است. موقعیت ژئوپلتیک، منابع انرژی و ظرفیت بالای کوریدوری ایران در گروه کشورهای بریکس پلاس و ایجاد و تقویت شراکت اقتصادی، سیاسی و امنیتی میان اعضا از مهمترین دغدغه ها به شمار می رود.

از این رو تقویت چند جانبه گرایی و ایجاد دستورکار غیر غربی در سیاست بین الملل متناسب با چالشها، فرصت ها و تحولات جهانی و مناطق غیر غربی می تواند در حل و فصل منازعات منطقه غرب آسیا و رهایی از مداخلات خارجی تاثیرگذار باشد. تهدیدات امنیتی نوینی همچون موضوع مهاجرت و پناهندگی که ایران به شدت با آن درگیر است از دیگر مسائلی است که باید در سطح این نشست ها تکرار شود. وقوع هر جنگ و منازعه نظامی و افزایش تنش های منطقه ای ابعاد امنیتی اقتصادی و اجتماعی و سیاسی گسترده ای در قالب موج مهاجران و آوارگان  برای به بارخواهد داشت. تاکید بر موقعیت نادر ایران در حوزه مهاجرت و پناهنگی به طوری که همزمان هم مبدا مهاجران و پناهندگان هم مقصد و هم ترانزیت آنهاست بسیار حائز اهمیت است. مهاجرت و پناهندگی فی نفسه امری موقت است اما آثار پایدار و طولانی مدت در کشور مبدا، ترانزیت و مقصد به بار می گذارد. در شرایطی که کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل سال 2022 را پایان وضعیت اضطراری افغانستان اعلام کرده و از آن سال کمک های جهانی به شدت کاهش یافته اما همچنان سهم میزبانی غیرعادلانه ای از این حجم مهاجران و آوارگان به تنهایی به دوش ایران است. بریکس می تواند صدای ایران و کشورهای جنوب در بحران مهاجرت باشد.

به این ترتیب با اتکا به مقدمه که بر نقش بی بدیل تمدن های کهن در مناسبات قدرت از دیر باز تاکید شد و با بهره گیری از بخشی از سخنان دکتر پزشکیان در اجلاس بریکس که اشاره کردند "... ما بر آن هستیم تا جهان جدید اکثریت به جای اقلیت... دموکراسی به جای اقتدار گرایی باشد" اعضای بریکس باید بر این ایده تاکید کنند که نظم هنجاری لیبرال که مصادیق اجتماعی منبعث از آن بویژه  دمکراسی و حقوق بشر همواره به صورت گزینشی و ابزاری در مناسبات سیاست خارجی کشورها مورد بهره برداری قرار گرفته در طول نیم قرن اخیر رویکرد «جهان گرایی غربی» در همه سطوح زیست سیاسی و اجتماعی جوامع جنوب تجویز کرده و اقتضای فرهنگی آنها را ندیده گرفته است،  از این رو تاکید بر «نسبی گرایی فرهنگی» می تواند به سیاستگزارهای عادلانه تری در حوزه حقوق بشر، حق توسعه و حق تعیین سرنوشت این کشورها بینجامد.