بررسی علل و پیامدهای ظهور کریدورهای تجاری قطب شمال

نویسنده: محمدمهدی احسان طلب، کارشناس اندیشکده دیپلماسی اقتصادی

دیپلماسی ایرانی: افزایش سطح دمای کره زمین و ذوب شدن بخش قابل توجهی از یخ های قطب شمال، تأثیرات تعیین کننده ای بر اقتصاد جهانی و مسیر های ترانزیت کالا در دنیا و پیدایش مسائل جدید پیرامون آن داشته است. تغییرات صورت گرفته، به شکل گیری موازنه جدیدی در ژئواکونومیک جهانی و خلق مزیت های منطقه ای در ترانزیت جهانی منجر شده که لزوم بهره گیری از این فرصت ها به وسیله مشارکت در طرح های توسعه ای امری ضروری است.   

مقدمه

قطب شمال که تا چند دهه پیش و قبل از فروپاشی اتحادجماهیر شوروی به عنوان عرصه ای برای رقابت نظامی و استراتژیک دو ابرقدرت آن زمان شناخته می شد، اکنون پس از گذشت چند دهه، همراه با تغییرات زیست محیطی، افزایش سطح دمای جهانی، ذوب شدن یخ های قطب شمال و تحولات سیاسی، شاهد تبدیل شدن قطب شمال به عرصه ای برای رقابت های ژئواکونومیک میان قدرت های جهانی هستیم. حدود 90 درصد از تجارت جهانی از طریق مسیر های دریایی صورت می پذیرد.

بررسی تحولات اخیر تأثیرگذار بر کریدورهای تجاری جهانی

پس از پایان پاندمی کرونا، طی چند سال اخیر، تحولات سیاسی تعیین کننده ای در نوع تعامل قدرت های جهانی با یکدیگر، ظهور قدرت های منطقه ای همراه با تغییرات زیست محیطی جهانی به وقوع پیوسته است که باعث اهمیت یافتن رقابت های ژئواکونومیک و در نتیجه اهمیت یافتن منطقه قطب شمال شده است. در ادامه به بررسی آن ها خواهیم پرداخت: 

بحران اوکراین: با آغاز عملیات نظامی روسیه در خاک اوکراین، این کشور با موجی از تحریم ها از سوی غرب مواجه شد؛ تحریم های ترانزیتی، کاهش مبادلات تجاری و واردات نفت و گاز از روسیه از تحریم های اعمال شده توسط اتحادیه اروپا و ایالات متحده است. این مسئله باعث تلاش اتحادیه اروپا برای تغییر مسیرهای ترانزیتی خود از روسیه و تعریف مسیر های جدید برای ارتباط با کشور های آسیایی شده است.

طوفان الاقصی و آغاز حملات حوثی های یمن: با آغاز عملیات طوفان الاقصی و در نتیجه حمله وحشیانه رژیم صهیونیستی به مردم مظلوم غزه؛ حمایت ایالات متحده و کشور های غربی از رژیم صهیونیستی، محور مقاومت اقدام به حملات متقابلی کرد. نیروهای یمنی با ناامن سازی دریای سرخ و تهدید کشتی هایی که مقصدشان رژیم صهیونیستی است، باعث تغییر مسیر کشتی های تجاری از دریای سرخ و جست و جوی مسیر های دریایی جدید شده است. روزانه 12 درصد از تجارت جهانی از این دریا صورت می گرفت.

بحران خشکسالی در کانال پاناما: حجم مبادلات تجاری از طریق کانال پاناما، مسیری که 57 روز دریانوردی بین اقیانوس آرام و اقیانوس اطلس را صرفه جویی می کند، نیز از نوامبر 2023 به دنبال خشکسالی شدید و کاهش سطح آب در منطقه، 30 درصد کاهش یافته است.

ذوب شدن یخ های قطب شمال: طی چند سال اخیر، همراه با افزایش میانگین دمای جهانی، شاهد ذوب شدن یخ های قطب شمال و پیدایش مسیر های دریایی جدید در این منطقه بوده ایم. حجم تجارت در این مسیر بین سال‌های 2014 تا 2022، 755 درصد افزایش یافت. اگرچه سالانه حدود 20000 کشتی از کانال سوئز و حدود 14000 کشتی از کانال پاناما عبور می کنند، اما این رقم در قطب شمال حدود 1700 کشتی است. با توجه به حملات حوثی ها در دریای سرخ، خشکسالی در آمریکای مرکزی و ذوب شدن یخچال های طبیعی امکان افزایش قابل توجه عبور و مرور ازاین مسیر در سال 2024 وجود دارد.

ارزیابی وضعیت فعلی مسیرهای تجاری قطب شمال

درحال حاضر، سه مسیر دریایی از این منطقه می گذرد، این مسیر ها عبارتند از:

مسیر دریای شمال (NSR): این مسیر نخستین بار توسط اتحاد جماهیر شوروی در دهه 1930 افتتاح شد، اما به دلیل پوشش یخ، به عنوان مسیر ترانزیتی قابل اعتمادی شناخته نمی شد، اما اکنون، روسیه ادعا می کند که NSR در داخل آب های سرزمینی آن قرار دارد و از حقوق انحصاری برای توسعه منطقه ای و بهره برداری از آن برخوردار است. ایالات متحده و سایر کشورها این ادعا را رد می کنند و بیان می دارند که این مسیر از آب های بین المللی می گذرد. روسیه با دیدن فرصت های نوظهور این مسیر، بیش از 50 پایگاه نظامی و ترابری شوروی را بازسازی کرده، بنادر استراتژیکی در طول این مسیر تأسیس کرده و پیامی سیاسی ارسال می کند که NSR تحت حاکمیت روسیه است.

مسیر شمال غربی (NWP): کانادا مدعی است که این مسیر در آب های داخلی آن واقع شده و تابع قانون و حاکمیت کانادا است. ایالات متحده و اروپا با این استدلال که این تنگه بین المللی است و طبق قانون دریا مشمول دریانوردی آزاد است، موافق کانادا نیستند. تا کنون، بندرهای بسیار کمی در امتداد NWP تأسیس شده است، به طوری که بندر چرچیل  تنها بندر این مسیر در آب های عمیق است.

مسیر ترانس قطب شمال (TSR): این که مستقیماً از قطب شمال می‌گذرد، از آب‌های سرزمینی کشورهای قطب شمال فاصله دارد و در دریاهای آزاد بین‌المللی قرار دارد. در حال حاضر، این مسیر فقط توسط کشتی های یخ شکن با پیشرانه هسته ای قابل کشتیرانی است.

مسیرهای قطب شمال می‌توانند 30 تا 50 درصد کوتاه‌تر از مسیرهای کانال سوئز و کانال پاناما باشند و زمان ترانزیت را بین 14 تا 20 روز کاهش کاهش دهند. مسیر تجاری قطب شمال، تنها شامل 6500 مایل دریایی در مقایسه با 12500 مایل دریایی است که کشتی‌های اروپایی باید از طریق کانال سوئز در مسیر ژاپن به عبور کنند. برخلاف قطب جنوب، در حوزه مسائل حقوقی قطب شمال، هیچ معاهده ای وجود ندارد که از قطب شمال در برابر توسعه و جاه طلبی های کشور های حاشیه آن جلوگیری کند. این امر باعث می شود کنترل آبراه ها و منابع طبیعی به موضوع اختلاف بین المللی تبدیل شود.

بررسی تأثیر گشایش مسیر های دریایی قطب شمال بر کریدور های فعلی

پیدایش مسیر های دریایی قطب شمال، باتوجه به تغییری که در جغرافیای قطب شمال و کشور های مجاور آن ایجاد می کند، تأثیر مستقیمی بر مسیر ها و کریدور های تجاری فعلی می گذارد و باعث تسهیل تجارت اتحادیه اروپا با شرق آسیا و ارتقای موقعیت ژئواکونومیک منطقه می شود و در ادامه به بررسی تأثیر این مسیر بر سایر کریدور ها می پردازیم:

کریدور عرب – مد: همانطور که ذکر شد، یکی از کارکرد های مسیر های تجاری قطب شمال، تسهیل ارتباط اروپا با شرق آسیا است. این مزیت باعث کاهش مزیت ژئوپلیتیکی کریدور عرب- مد برای ایفای نقش به عنوان پل ارتباطی اروپا و شرق آسیا می شود. اما نکته ای که در این بین حائز اهمیت است، این است که کریدور عرب- مد مزیت خود را همچنان در ارتباط بین هند و اروپا حفظ می کند و این مسیر های نوظهور تأثیری بر آن نخواهند داشت.

کریدور راه ابریشم چین: یکی از اهداف چین برای توسعه و گسترش ابتکار کمربند- جاده، تسهیل تجارت با اروپا و توسعه مسیر های ترانزیتی شرقی- غربی بوده است. با گشایش مسیر های ترانزیتی قطب شمال، این منطقه می تواند به عنوان یکی از مسیر های اصلی ابتکار کمربند- جاده در ارتباط با اروپا شناخته شود. اما ابتکار کمربند- جاده چین، علاوه بر اینکه نقش پل ارتباطی چین و اروپا را ایفا می کند، یک فرصتی برای ورود چین به بازار کشور های درحال توسعه ای است که این کریدور از آن ها می گذرد.

نتیجه گیری

مسیرهای تجاری قطب شمال، در طیف کریدور های شرقی – غربی قرار می گیرند. به همین دلیل، تأثیر اصلی آن ها بر کریدورهایی است که در این طیف قرار می گیرند. با آب شدن یخچال های قطب شمال و افزایش تردد کشتی های باری از این مسیر، این منطقه به عرصه ای برای رقابت قدرت های بزرگ تبدیل شده است. در حال حاضر، ایالات متحده آمریکا از قصد خود برای تأسیس اولین بندر قطبی در آب های آلاسکا اطلاع داده است. همچنین، کانادا درحال برنامه ریزی برای تأسیس بندری دیگر در آب های عمیق قطب شمال است. موازنه نظامی در قطب شمال، به نفع روسیه جریان دارد. این کشور پایگاه ها و بنادر بیشتری نسبت به ناتو دارد. همچنین روسیه از ناوگان بزرگی از کشتی های یخ شکن با پیشرانه هسته ای برخوردار است که قابلیت عبور از این منطقه را در تمام فصول دارد. چین نیز در پی گسترش نفوذ خود در قطب شمال و سرمایه گذاری به منظور مکان یابی، استخراج منابع و انجام مطالعات در زمینه مسائل نظامی و اطلاعاتی است. چین در سال های اخیر خود را به عنوان یک "کشور مجاور قطب شمال" معرفی کرده است و بدین ترتیب، عملاً به خود اختیاراتی در زمینه حقوق ناوبری و پرواز در منطقه، تحقیق و توسعه منابع اعطا کرده است. همچنین، چینی ها برای تثبیت کنترل خود بر منطقه، شروع به خرید بنادر در دایره قطب شمال کرده اند.

انتقال مسیرهای تجاری دریایی به منطقه قطب شمال به معنای تضعیف کریدور عرب - مد و در نتیجه کاهش اتصال ترانزیتی به بنادر رژیم صهیونیستی است. همچنین، انحراف خطوط کشتیرانی به مسیرهای جایگزین ممکن است درآمد دولت مصر از بهره برداری از کانال سوئز را کاهش دهد؛ درآمد مصر از عبور و مرور در کانال سوئز به صورت سالانه بالغ بر 10 میلیارد دلار است.

ارتقای روابط جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه به سطح استراتژیک، فرصت های تازه ای را برای ورود ایران به بازار روسیه و سرمایه گذاری در این کشور فراهم کرده است. بهره گیری از مزیت های ژئواکونومیک روسیه، یکی از بستر های مناسب برای ورود ایران و سرمایه گذاری در این کشور است. با آب شدن یخچال های قطب شمال و افزایش عبور و مرور از این منطقه و تلاش روسیه برای توسعه بنادر شمالی خود، فرصت مناسبی را برای ورود ایران و سرمایه گذاری در توسعه این بنادر فراهم کرده است. 

منابع:

1. Artic Portal/Arctic Sea Routes, Northeast Passage and EEZs; 2022
B2n.ir/x77504
2. Bradely/ Melting Arctic to Open Up New Trade Routes and Geopolitical Flashpoints; 2023
B2n.ir/u05697
3. The Artic Institute/ The Future of the Northern Sea Route - A “Golden Waterway” or a Niche Trade Route; 2011
B2n.ir/p22669