از زیارت حرم امیرالمومنین (ع) توسط اردوغان تا حضور مکرون در حرم کاظمین

نویسنده: بهمن دهستانی، پژوهشگر علوم دینی

دیپلماسی ایرانی: زیارت یک رفتار فراگیر دینی در میان ملت ایران و بسیاری از ملل مسلمان است و از جلوه‌های برجسته دینداری ایرانیان و شیعیان به شمار می‌رود. بافتار اعتقادی زیارت آنچنان عمیق و دارای اصالت در آموزه‌های دینی است که ریشه تداوم و توسعه زیارت را قبل از هر چیز باید در معارف و توصیه‌های ائمه معصومین به امر زیارت جست. در تاریخ اسلام، تشیع و ایران، زیارت اولیای دین و بقاع متبرکه همواره جزء ثابتی از فرهنگ دینی در امتداد قرون تا به امروز بوده است و گستره وسیع مزارات و حرم‌ها در گوشه و کنار جهان اسلام حکایت از فراگیری زیارت در زندگی مسلمانان و جوامع اسلامی شیعه و سنی دارد.

این وابستگی به زیارت در کشورهای مختلف اسلامی دارای جلوه‌ها و سطوح متنوع و قابل توجهی حتی در مناسبات سیاسی و بین‌المللی است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه در شب انتخابات ریاست جمهوری 2023 این کشور به زیارت مزار منسوب به ابوایوب انصاری، صحابی رسول خدا (ع) در نزدیکی استانبول رفت تا با توسل به او در برنامه خود موفق شود. رئیس جمهوری ترکیه سال 2011 در سفر به عراق خود را به نجف رساند و حرم امیر مؤمنان (ع) را زیارت کرد تا از طریق دیپلماسی زیارت بتواند منافع ترکیه در عراق را پیش ببرد. سفیر ترکیه در بغداد هر ساله در موسم عزاداری حضرت موسی بن جعفر (ع) در پایتخت عراق که بزرگترین گردهمایی دینی بعد از اربعین در این کشور به شمار می‌رود حضور می‌یابد. حضور امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه، در حرم کاظمین در سال 2021 بازتاب زیادی در محافل سیاسی مذهبی عربی داشت و برخی تحلیلگران منطقه آن را به موفقیت تشیع در ابراز و اثبات موضع معتدل و استوار خود تعبیر کردند. شرکت‌های بزرگ چینی فعال در عراق همه ساله در ایام اربعین با ایجاد موکب به ارائه خدمات و محصولات به زائران می‌پردازند و دیپلماسی عمومی و فرهنگی چین را تقویت می‌کنند.

همچنین مقامات پاکستانی در طول چند دهه اخیر در یک سنت سیاسی هنگام سفر به ایران خود را برای زیارت به مشهد می‌آیند و ارادت خود به مقام امام رضا(ع) نشان می‌دهند.

بسیاری از مسئولان کشورهای اسلامی هنگام سفر به عربستان سعودی خود را به مکه و مدینه می‌رسانند و عمره مفرده به جا آورده و اماکن مقدسه سرزمین وحی را زیارت می‌کنند. ماجرای زیارت رئیس جمهوری چچن از مسجدالنبی و مزار رسول خدا (ص) در سال 2018 و ورود او به روضه منوره و خانه حضرت زهرا (س) بازتاب فراوانی یافت. در سال 2016 چچن با حضور الأزهر و حمایت روسیه کنفرانس جهانی اهل ‌سنت را بعد از بحران داعش در خاورمیانه برگزار کرد که در آن وهابیت را خارج از فرق رسمی مسلمانان و بی‌ارتباط با اهل‌ سنت دانسته بود که فشار بزرگی به محوریت دینی عربستان در جهان اسلام وارد آورد و ریاض را به تکاپو وا داشت تا با استقبال از سفر زیارتی رمضان قدیروف شرایط خود را بهبود ببخشد.

در سال جاری وزیر اقتصاد دولت سیزدهم بعد از اجلاس بانک توسعه اسلامی در عربستان، به مکه مکرمه مشرف شد. همچنین هر ساله در موسم حج، مقامات سعودی، از میان مسئولین و چهره‌های کشورهای اسلامی افرادی را به عنوان میهمان ویژه دعوت می‌کنند و نشستی با حضور آنان و پادشاه عربستان در حاشیه مناسک حج برگزار می‌کنند.

این نمونه‌ها، منزلت و کارکرد امر زیارت و جایگاه حرم‌ها و مساجد مقدس بزرگ جهان اسلام را در تأثیرگذاری حتی بر مناسبات سیاسی و بین‌المللی آشکار می‌سازد.

در این میان حرم مطهر رضوی در ایران اسلامی و شرق جهان اسلام بی‌شک یکی از کانون‌های بزرگ دینی تأثیرگذار در منظومه مذهبی فرهنگی آسیاست که هر ساله بر موقعیت فرهنگی و اقتصادی آن افزوده می‌شود. این قطب مذهبی به دلیل ایجاد توسعه اقتصادی و زیرساختی در محیط پیرامونی خود اکنون یکی از ظرفیت‌های همجوار با آسیای میانه و کریدورهای اقتصادی جدید در مسیر راه ابریشم نوین است اما تا رسیدن به وضعیت تعیین کننده در ژئوپلتیک و ژئوکالچر آسیای میانه و آسیای غربی و تثبیت سهم خود در مناسبات فرهنگی اقتصادی آسیا و جهان اسلام، مراحل زیادی پیش رو دارد. این در حالی است که کشورهای آسیای میانه با به میدان آوردن ظرفیت‌های فرهنگی و دینی خود که برای آنها حالت مکمل برای رویکردهای سیاسی و اقتصادی را دارد در تلاش برای تثبیت محوریت خود هستند. قزاقستان که به تازگی در اویل ماه ژوئیه میزبان رئیس جمهوری چین و سران شانگهای بود چند سالی است که یکی از بزرگترین کنفرانس‌های گفت وگوی ادیان در آسیا را برگزار می‌کند. در دیگر سو ازبکستان که مزار محمد بخاری، محدث شهیر و مؤلف معتبرترین کتاب نزد اهل ‌سنت بعد از قرآن در این کشور واقع است سال‌هاست تلاش می‌کند با تأسیس بنیادها و کنفرانس‌های بین‌المللی با موضوع میراث تمدن اسلامی، نگذارد نقش این کشور به فراموشی سپرده شود.

در این مسیر تشکیل کارگروه امام رضا(ع) در وزارت امور خارجه به همت حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه فقید دولت سیزدهم، گام قابل توجهی در مسیر تقویت دیپلماسی عمومی و شکل‌دهی به دیپلماسی زیارت برای بهره برداری از ظرفیت‌های مذکور بود و نیازمند تداوم و تکمیل است و نباید مسئله‌ای حاشیه‌ای تلقی شود و ضروری است تا تثبیت جایگاه ایران در فرآیندهای فرهنگی اقتصادی آسیا و جهان اسلام دنبال شود.