ایران و پاکستان؛ زمینه‌های همکاری و توسعه منطقه‌ای

 نویسنده گزارش: مریم هاشمی‌نژاد، کارشناس ارشد مطالعات منطقه‌ای و دبیر انجمن علمی مطالعات صلح ایران

دیپلماسی ایرانی: نشست تخصصی «ایران و پاکستان؛ زمینه‌های همکاری و توسعه منطقه‌ای» در تاریخ 17 بهمن 1402 توسط انجمن علمی مطالعات صلح ایران و مجمع گفتگوی ملی پاکستان، با سخنرانی ارشی سلیم هاشمی (استاد گروه مطالعات جنگ و صلح در دانشگاه دفاع ملی پاکستان)، نوذر شفیعی (دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران)، احمد اعجاز مالک (استاد روابط بین‌الملل دانشگاه قائد اعظم پاکستان) و جهانگیر کرمی (دانشیار دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران) به صورت برخط برگزار شد. این برنامه به دو زبان فارسی و اردو برگزار شد و سلیمان زارع (کارشناس ارشد مسائل شبه قاره و مدرس دانشگاه مانو هندوستان) مدیریت این نشست و مسوولیت ترجمه سخنرانی ها را برعهده داشت.
 
در آغاز این نشست، ارشی سلیم هاشمی با پرداختن به بسترهای تاریخی میان ایران و پاکستان، به این نکته اشاره کرد که پس از استقلال پاکستان در 1947 ایران نخستین کشوری بود که پاکستان را به رسمیت شناخت. در سال های اخیر نیز با وجود اینکه پاکستان روابط خوبی با عربستان سعودی و آمریکا دارد، باز هم شاهد مدیریت مثبت روابط ایران و پاکستان هستیم و به نوعی می‌توان گفت پاکستان روابط خود با ایران را در اولویت قرار داده است. نقطه عطف علاقمندی‌های دو کشور در بستر ویژگی‌های مشترک خاص ژئوپلیتیکی و تمدنی طرفین به چشم می خورد. هرچند در طرف پاکستان، از 11 سپتامبر به بعد احزاب و عوامل قدرتی روی کار آمدند که سیاستهای متفاوتی را در پیش گرفتند و نگذاشتند سیاست‌های مستقل پاکستان که از 1947 آغاز شده بود، دنبال شود. در پاکستان حکومت نظامی و افرادی که در این حوزه هستند، قدرت را در کنترل دارند و این در روابط دو کشور تأثیرگذار بوده است، اما برعکس در طرف ایران نظامیان دخل و تصرفی در سیاست خارجی ندارند و این یک نکته مثبت است. ایران از 1947 به بعد یک نگاه و سیاست نسبتاً ثابتی به پاکستان داشته و در جنگ‌های میان هند و پاکستان، ایران همواره حامی پاکستان  بوده است.

وی در ادامه به زمینه‌های همکاری میان دو کشور اشاره کرد: امروزه مهم‌ترین مسئله‌ای که هم ایران و هم پاکستان درگیر آن هستند، مسئله تروریسم است که نیاز است در این زمینه هر دو کشور در چند نقطه این مسئله را رصد و پیگیری کنند. تروریسم منطقه بلوچستان را هدف گرفته، چرا که این منطقه می‌تواند به همگرایی اقتصادی دو کشور بسیار کمک کند. ایران و پاکستان می‌توانند در تجارت برق و گاز همکاری گسترده‌تری داشته باشد. پتانسیل دیگری که برای همکاری میان دو کشور وجود دارد، بازارها و فروشگاه‌های مشترک مرزی است. توسعه اقتصادی دو کشور به ویژه در مناطق مرزی و بهبود وضعیت معیشتی مردم بلوچستان می‌تواند امنیت را در طرفین ارتقا دهد؛ چرا که تروریسم دقیقا از همین مسئله سوءاستفاده می‌کند. وی افزود که: «جا دارد که بگویم فیلم های ایرانی در پاکستان تأثیرگذار بوده‌اند و طرفداران زیادی دارند، همچنین اشتراکات فراوان میان زبان فارسی و اردو می‌تواند نقطه اتصال جدید و بستر نوینی برای همکاری‌های ایران و پاکستان باشد.»
وی همچنین درباره تنش‌های اخیر میان دو کشور گفت: «هرچند نظر کارشناسان درباره تیره تر شدن روابط میان دو کشور بعد از حملات اخیر متفاوت بوده است، اما من بر این باورم این مسئله نیاز به مدیریت ویژه ای را از هر دو طرف می‌طلبد و با این وجود، امضای توافقات جدید میان دو کشور نشان می‌دهد که طرفین مصمم هستند روابط را بهبود بخشند و این عکس چیزی است که دشمن می‌خواهد.» 
 
نوذر شفیعی نیز با اشاره به زمینه‌های همکاری‌ اقتصادی میان دو کشور و روابط تاریخی حسنه میان دو دولت و ملت صحبت‌های خود را اینچنین شروع کرد: «اتفاقات و تنش‌های اخیر میان ایران و پاکستان شوکه کننده است، زیرا پیوندهای عمیقی میان دو ملت ایران و پاکستان وجود دارد. مؤسسه مطالعات سیاسی پاریس  نظرسنجی انجام داده که طبق آن می‌توانیم ببینیم نگاه مثبتی نسبت به ایران و ایرانیان در میان مردم پاکستان وجود دارد و همین دیدگاه در مورد پاکستان نیز از سمت ایران است. یکی از سفرای ما در اسلام آباد به من گفت که او هرگاه از مقامات پاکستان مانند وزیر امور خارجه این کشور درخواست ملاقات کرده‌، بلافاصله مورد پذیرش قرار گرفته است؛ بنابراین می‌توان گفت یک نگاه تبعیض‌آمیز مثبت از طرف پاکستان نسبت به ایرانیان وجود دارد. در واقع ایران و پاکستان یک پیکر هستند. در جنگ‌های هند و پاکستان هم ایران همیشه تعصب پاکستان را داشته و حتی به نفع پاکستان اقدام نظامی کرده‌است. پاکستان نیز نخستین کشوری بود که انقلاب ایران را به رسمیت شناخت. در زمان جنگ ایران و عراق همه نیروهای نظامی ایران از شرق کشور به سمت غرب رفته و متمرکز شدند و این نشان‌دهنده اعتماد ایران به همسایه شرقی خود یعنی پاکستان است. زمانی که هر دو کشور با چالش‌های جدی همچون مشکلات اقتصادی روبرو هستند، چرا طرفین باید به دنبال چالش مضاعف باشند؟ در منطقه بلوچستان ایران و پاکستان جریاناتی وجود دارد که به سمت تجزیه طلبی و جدایی حرکت می‌کنند، بنابراین این یک چالش مشترک میان دو کشور است. ایران و پاکستان باید به دنبال توسعه اقتصادی منطقه بلوچستان باشند. منطقه بلوچستان در هر دو کشور محروم است و باید به این مسئله رسیدگی جدی شود. بنابراین این زمینه همکاری دیگری میان طرفین است. 

وی در ادامه افزود: اگر بخواهم نکات اصلی بحثم را در هفت مورد خلاصه می‌کنم: 1. من بر این باورم همکاری اقتصادی موجب تقویت امنیت در هر دو سو می‌شود، 2. کشیدن بزرگراهی از گوادر به چابهار ایران ضروری است، 3. توسعه بلوچستان باید جزو اولویت‌های دو طرف قرار گیرد، 4. پاکستان می تواند میانجی تنش‌زدایی میان ایران و اعراب شود، 5. ایران نیز می تواند واسطه بهبود روابط پاکستان و هند شود، 6. ایران و پاکستان رقیب یکدیگر در مسائل موجود درباره افغانستان نیستند؛ بلکه باید برای رفع تهدیدات مشترک همکاری میان طرفین صورت گیرد، 7. و سرانجام آنکه ما دانشگاهیان، اصحاب رسانه و موسسات غیردولتی باید در سیاست‌های دو کشور تاثیرگذار باشیم و اجازه تنش میان روابط دیرینه مثبت را ندهیم.

در ادامه این نشست، احمد اعجاز مالک، با نگاهی به بعد سیاسی-اقتصادی روابط میان دو کشور، گفت که تجارت بین ایران و پاکستان باید هدفمند گردد و مسائل اقتصادی باید به عنوان زیربنای همکاری‌های میان طرفین قرار داده شود. در راستای پیگیری این مسئله، نباید به مدل غربی‌ها توجه شود؛ چراکه در این نوع مدل‌ها تنها سیاست ها و منافع انگلیسی‌ها و به طور کلی غرب تأمین می‌شود. مدل و سیستم انگلیسی‌ها برای تأمین منافع خودشان است. من طی دوران مطالعاتی خودم برای دریافت مدرک دکترا که در انگلیس بودم، با دیدگاه های مختلفی روبرو بودم که همگی درباره توانایی‌های ایران در تاثیرگذاری بر وضعیت پاکستان استدلال می‌کردند. بنابراین مسئله اصلی اقتصادی-سیاسی ایران و پاکستان، خلاصی از مدل های غربی‌ است. نظام سرمایه داری با منافع اقتصادی و سیاسی دو کشور در تضاد است و طرفین باید در راستای منافع ملی و مردمی خود عمل کنند. حرکت در این راستا به طور قطع منجر به محکم‌تر شدن روابط ایران و پاکستان می‌شود و امنیت را در طرفین ارتقاء می‌دهد. وی افزود: «قراردادی که در 2004 میان ایران و پاکستان بسته شد، باید تقویت شود. توافقات و قراردادهای میان دو طرف باید جدی گرفته شود و نباید مواردی از این توافقات بر روی زمین بماند. برای نمونه، خط لوله گاز میان ایران و پاکستان از جمله پروژه‌های مشترک ناتمام است. البته باید بگویم پاکستان انتظار دارد که ایران به میزانی که با هند ارتباط و همکاری دارد، با پاکستان نیز داشته باشد.»

وی در ادامه گفت که یکی از زمینه‌های مشترک همکاری میان دو کشور، مسئله هسته‌ای ایران است. ایران با وجود همه تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی، در حوزه هسته‌ای پیشرفت چشم‌گیری داشته است. مسئله مهم دیگر، کانال ارتباطی و ترابری گوادر به چابهار است که باید در اولویت‌های دو کشور جای گیرد.
 
دیگر سخنران این نشست، جهانگیر کرمی بود که با بحث درباره پتانسیل سازمان‌های منطقه‌ای در ارتقای همکاری‌های ایران و پاکستان، گفت که دو کشور ایران و پاکستان با بیش از 300 میلیون جمعیت و موقعیت ژئوپلیتیک ویژه ای که دارند که خاورمیانه و خلیج فارس را به جنوب آسیا، اقیانوس هند و همچنین اوراسیای مرکزی متصل می‌کنند، ظرفیت های ویژه ارتباطی و ترابری دارند که متأسفانه مورد استفاده کافی واقع نشده است. توسعه‌ اقتصادی در دو کشور می‌تواند منجر به افزایش چشمگیر امنیت شود، اما ما شاهد حداقل همکاری‌ها میان طرفین هستیم. با وجود اینکه هر دو کشور دارای مشکلات اقتصادی و امنیتی هستند و منافع مشترک اقتصادی در طرفین وجود دارد، حجم تبادلات میان ایران و پاکستان تنها دو میلیارد دلار است. این در صورتی است که ما هم شاهد مجموعه‌ای از نیازها و ضرورت‌ها در میان دو کشور هستیم و هم زمینه های فرهنگی و جغرافیایی ویژه‌ای در دو طرف وجود دارد. همچنین بسترهای نهادی و سازمانی منطقه‌ای مساعد هستند تا پیوندهای ایران و پاکستان را مستحکم‌تر کنند. اما متأسفانه اراده دولت‌ها در این راستا کافی نبوده است و این بسترها فراموش شده‌اند. هزار کیلومتر مرز مشترک میان دو کشور می‌تواند نقطه اتصال دو ملت‌ با این میزان از ویژگی‌های تمدنی مشترک شود، درصورتی که همین مرز مشترک امروز موجب ایجاد مشکلات امنیتی برای طرفین شده است. 

سازمان‌های منطقه‌ همچون سازمان همکاری اقتصادی (اکو) که بیش از نیم سده است که ایران و پاکستان عضو آن هستند، سازمان همکاری‌ شانگهای، کنفرانس تعامل و اعتمادسازی آسیا (سیکا)، برنامه همکاری اقتصادی منطقه‌ای آسیای مرکزی، سازمان همکاری‌های اسلامی، و حتی اتحادیه اقتصادی اوراسیا که اکنون ایران توافقات تجارت ترجیحی و آزاد را با آن دارد و پاکستان نیز در حال گفتگو برای تجارت ترجیحی با این سازمان است، همگی می‌توانند در راستای همگرایی دو کشور و در نتیجه بهبود شرایط امنیتی و اقتصادی دو طرف عمل کنند. حتی حوزه نوروز به عنوان میراث فرهنگی مشترک، می تواند عرصه تعامل و گفتگو میان طرفین را نزدیک‌تر کند. همچنین در حوزه ژئوپلتیک، فعال‌تر کردن راهگذر جنوبی که جنوب آسیا را به ایران و ترکیه و اروپا متصل می‌کند و سابقه طولانی هم دارد، باید در اولویت قرار گیرد. همچنین تجهیز و ارتقای راهگذر شمال-جنوب نیز که جنوب آسیا را به اوراسیا متصل می‌کند، می‌تواند در راستای منافع اقتصادی طرفین و منطقه عمل کند. مسئله توسعه اقتصادی در ایران و پاکستان بسیار جدی و مهم است، چرا که امنیت و توسعه پیوسته بوده و دارای روابط متقابل هستند.
به این ترتیب، در نخستین نشست مشترک میان اندیشمندان ایران و پاکستان پس از بحران اخیر میان دو کشور، آنچه که مورد تایید استادان دو کشور قرار گرفت، اشاره به پیشینه تاریخی روابط دوستانه میان دو همسایه، اهمیت گسترش همکاری های اقتصادی و به کارگیری ابتکارهای نوین و نیز استفاده از ظرفیت سازمان های منطقه ای برای گسترش روابط دو و چند جانبه بوده است.