بررسی سیاست خارجی «چند برادری» قزاقستان

نویسنده: مریم شایگان، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه آسیای مرکزی و قفقاز، موسسه آموزش عالی بیمه اکو، دانشگاه علامه طباطبایی

دیپلماسی ایرانی: در حالی که کشورهای روسیه و اوکراین و اسرائیل و گروه حماس بر طبل جنگ می‌کوبند، قزاقستان آرام و بی صدا در حال پیشبرد سیاست  خارجی «چند برادری» خود است. در واقع، توکایف در حال برند‌سازی «چند جهت گرایی» در سیاست خارجی قزاقستان است و در اجرای این سیاست، به سه نکته مهم توجه می‌کند:

1.    از برانگیختن حساسیت و نگرانی در روسیه به صورت جدی پرهیز کند.

2.    از سیاست رقابتی با چین بپرهیزد و به دنبال بهره‌برداری حداکثری و برد-برد با این کشور باشد.

3.    برای همکاری و توسعه برنامه‌های منطقه‌ای با چهار کشور دیگر آسیای مرکزی تلاش نماید.

در واقع، قزاقستان به جای استفاده از سیاست رقابتی، همواره از چین به عنوان همسایه قدرتمند خود ستایش نموده و تلاش می‌کند از منافع متقابل ارتباط با این کشور بهرمند شود. از سوی دیگر، قزاقستان قصد دارد خود را در قلب اوراسیا قرار دهد. با این وجود، این کشور -تا جاییکه به منافع قزاقستان آسیبی نرسد- با هوشمندی کامل در مقابل چهار کشور دیگر آسیای مرکزی رفتار می‌کند و در تلاش برای همکاری و توسعه برنامه‌های منطقه‌ای با این کشورهاست. 

به گفته آستانا تایمز، «اگر قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان یک هدف سیاست خارجی داشته باشد، آن ادامه روند توسعه و تبدیل کشور به یک مرکز منطقه‌ای برای تجارت، فناوری، امور مالی و تبادل فرهنگی است.» برای فهم بهتر این موضوع به بررسی تعدادی از سخنرانی‎‌ها‌ و گفت‌و‌گوهای توکایف پرداخته‌ایم که در زیر خلاصه‌ای از آنها را بیان می‌کنیم. 

توکایف در گفت و گوی اختصاصی خود با شبکه CGTN در برنامه لیدرز تاک در تاریخ 15 می 2023 در مورد آینده قزاقستان و سیاست «ساخت قزاقستان جدید» صحبت کرد. او گفت: «من قصد دارم تا قزاقستان را در مرکز قاره اوراسیا قرار دهم. قزاقستان نقش بسیار مهمی در مسیرهای تجاری و روابط بین‌الملل در این قسمت از دنیا دارد...». توکایف افزود: «ما می‌خواهیم میزبان و برگزار‌کننده‌ی کنفرانس‌های بین‌المللی باشم. همه مردم را دور هم جمع کرده و یک پل ارتباطی میان کشورهای درگیر ایجاد کنیم. به همین دلیل است که آینده قزاقستان در دنیای معاصر، اهمیت روزافزونی پیدا می‌کند». 

توکایف در مورد سیاست خارجی چند جهته خود توضیح داد: «ما خواهان دوستان بیشماری در سراسر جهان هستیم. من معتقدم که قزاقستان در اتخاذ و پیشبرد سیاست خارجی چند جهته خود موفق خواهد بود. سرنوشت تاریخی ما این است که حافظ صلح بوده و از روابط دوستانه با همه کشورها قبل از هر چیز با همسایگان نزدیک خود بهره‌مند شویم که در این مسیر چین نقش مهمی ایفا می‌کند».

همچنین، رئیس جمهور توکایف در سخنرانی خود در تاریخ 24 اکتبر 2023 به مناسبت «روز جمهوری»، گفت: قزاقستان به عنوان یک کشور مستقل، متعهد به سیاست خارجی متوازن و سازنده‌ای است که به طور همزمان با منافع ملی این کشور همسو باشد. توکایف افزود: «قزاقستان در عمل از اصول صلح در داخل - صلح در اطراف و وحدت در تنوع» پیروی می‌کند. 

اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا یکی از متحدین سیاسی و اقتصادی قزاقستان می‌باشد که پس از شروع جنگ اوکراین-روسیه، انگیزه دو طرف برای گسترش روابط، افزایش یافته است. در همین راستا، نوزدهمین نشست وزیران خارجه اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی در تاریخ 23 اکتبر 2023 در لوکزامبورگ -که اولین نشست همه‌جانبه در نوع خود محسوب می‌شود- نشان‌دهنده افزایش اهمیت آسیای مرکزی و تغییر چشم‌انداز اتحادیه اروپا به این منطقه است. در این نشست، نقشه راه مشترک در جهت تعمیق روابط میان کشورهای آسیای مرکزی و اتحادیه اروپا ارائه شد. 

از سوی دیگر، رییس جمهور فرانسه، امانوئل مکرون در تاریخ 1 نوامبر 2023، به قزاقستان سفر کرد. توکایف در این دیدار، فرانسه را شریک کلیدی و قابل اعتماد قزاقستان در اتحادیه اروپا و یکی از سرمایه‌گذاران اصلی در اقتصاد قزاقستان معرفی کرد. در این سفر یکروزه، روسای جمهور دو کشور بر تقویت گفت‌وگوهای سیاسی و تعمیق همکاری‌ در حوزه‌های تجاری، اقتصادی، سرمایه‌گذاری، انرژی، حمل‌ونقل، لجستیک و فرهنگی-انسانی تاکید کردند. 

ارتباط با روسیه

ضمن تاکید بر این نکته که سیاست دوری از روسیه از زمان استقلال قزاقستان یعنی 16 دسامبر 1991 قابل مشاهده است؛ با این وجود این سیاست با سرعت و قدرت بیشتر توسط توکایف دنبال می‌شود. با وجود حمایت روسیه از قزاقستان برای کنترل ناآرامی‌های ژانویه 2022، توکایف در سفر خود به آلمان برای شرکت در اجلاس سران پنج کشور آسیای مرکزی و آلمان در تاریخ 28 سپتامبر 2023، به صراحت اعلام کرد که از رژیم تحریم‌ها علیه روسیه حمایت می‌کند. البته از سوی دیگر، رئیس جمهور قزاقستان در مصاحبه خود با آژانس خبری کازینفورم، سیاست‌های ضد روسیه کشورش را تکذیب کرد و در ادامه گفت که قزاقستان به همکاری همه جانبه با روسیه پایبند است. همچنین، توکایف در دیدار خود با پوتین در تاریخ 9 نوامبر  2023 در آستانه، سخنرانی خود را به زبان قزاق شروع کرد. انتخاب زبان قزاقی به جای روسی، از نشانه‌های دیگر تلاش توکایف در راستای ساختن یک شخصیت مستقل برای قزاقستان می‌باشد. 

اما اختلافات میان این دو کشور به همینجا ختم نمی‌شود. در واقع، برخی از سیاستمداران روسی از زمان آغاز تهاجم روسیه به اوکراین، خواستار بازگرداندن بخش بزرگی از مناطق شمالی قزاقستان به روسیه شدند. قزاقستان در پاسخ، قوانین خود در مورد تمامیت ارضی را تشدید کرده است. توکایف همچنین در دیدار 9 نوامبر 2023 خود به پوتین گفت: روسیه باید در عمل نه فقط در گفتار، به حاکمیت قزاقستان احترام بگذارد و اندیشه‌های امپرالیستی خود را تعدیل کند.

وابستگی اقتصادی قزاقستان به روسیه و نزدیکی جغرافیایی این دو کشور، قطع کامل ارتباطات را غیر ممکن می‌سازد. در واقع، می‌توان گفت که توکایف به دنبال تعدیل حضور، قدرت و نفوذ روسیه در این کشور است. در نتیجه برای رسیدن به این هدف، نیازمند یافتن شرکای اقتصادی و سیاسی جدید می‌باشد. او قصد دارد بدون برانگیختن حساسیت کشور همسایه خود یعنی روسیه، اینکار را انجام دهد. با این حال، بسیاری معتقدند که تلاش قزاقستان برای دور زدن روسیه در ترانزیت و تجارت انرژی، یک ژست اسمی برای شرکای بالقوه است. اما هرچه باشد، می‌توان آن را بخشی از عملیات سیاست خارجی «چند برادری» قزاقستان به شمار آورد.

ارتباط با چین

در ادامه سیاست «چند برادری» قزاقستان، این کشور قصد دارد روابط خود با چین را افزایش دهد. روسای جمهور قزاقستان و چین، روابط دوجانبه خود را یک «مشارکت ابدی، جامع و استراتژیک» توصیف کردند. توکایف همواره در گفت و گو های خود، شی جین پینگ را ستایش کرده و قزاقستان را حامی و شریک استراتژیک چین نامیده است. در واقع، ارتباط با چین برای قزاقستان بسیار هوشمندانه و سودآور است. اورازگالی سلتیف، کارشناس سیاسی نیز به اهمیت داشتن ارتباط با چین اشاره کرده و داشتن مرز مشترک با چین را به نوعی اقبال قزاقستان دانسته است. او افزود: «ما باید این موضوع را درک کنیم که  چین بزرگترین سرمایه‌گذار در دهه آینده در قزاقستان است.  آنها یک هژمون اقتصادی، اولین یا دومین اقتصاد بزرگ جهان و یک رهبر در کل شرق هستند. نکته مثبت در مورد چین، تمرکز این کشور بر اقتصاد و تجارت است. آنها رویکرد بسیار عمل گرایانه‌ای دارند و به بازارها، منابع مواد خام، مسیرهای ترانزیتی و مسیرهای تجاری علاقه‌مند هستند.»

چین در ژوئن 2023، رسماً بزرگترین شریک تجاری قزاقستان شد و 19.2 درصد از کل تجارت قزاقستان را به خود اختصاص داد. توکایف در نشست سران آسیای مرکزی و چین در شیان، به تشویق سرمایه‌گذاران چینی برای مشارکت در اقتصاد قزاقستان پرداخت و بر روی برنامه اصلاحات و تنوع اقتصادی کشورش تاکید ویژه کرد. در همین راستا، دو طرف توافق‌نامه‌های متعددی را برای تسهیل همکاری‌های دوجانبه در زمینه تجارت، انرژی، کشاورزی و غیره امضا کرده‌اند.
..................
توکایف همچنین به دنبال ارتقا روابط خود با دیگر کشورها همچون آذربایجان، ترکیه و ایران نیز هست و برای افزایش همکاری‌های اقتصادی با یکدیگر به  توافقاتی دست یافته‌اند.

افزون بر این، نشست وزرای خارجه پنج کشور آسیای مرکزی و دبیرکل سازمان امنیت و همکاری اروپا  در تاریخ 31 اکتبر 2023 در عشق آباد، حضور وزیر امور خارجه قزاقستان در «مجمع همکاری کره جنوبی و آسیای مرکزی» در تاریخ 1 نوامبر 2023 در عشق آباد، «نشست سران دولت‌های ترک در آستانه در تاریخ 3 نوامبر 2023»، گشایش دفتر رابط ناتو در آستانه و دیدار رئیس‌جمهور توکایف با مدیر کل سازمان جهانی بهداشت در حاشیه کنفرانس بین المللی آستانه در زمینه مراقبت های اولیه بهداشتی در تاریخ 23 اکتبر 2023، نیز در ادامه سیاست «چند برادری» قزاقستان قرار دارد.
به بیانی دیگر، جنگ روسیه-اوکراین فرصت چندانی در اختیار روسیه برای پیگیری و برخورد جدی سیاست خارجی  «چند برادری» قزاقستان، قرار نمی‌دهد. در واقع در شرایط جنگی، قزاقستان نمی‌تواند اولویت اول سیاست خارجی روسیه باشد و از سوی دیگر، قزاقستان هم نمی‌خواهد حساسیتی در روسیه ایجاد نماید. بنابراین، قزاقستان روی خط بسیار باریکی برای پیشبرد سیاست خارجی «چند برادری» خود حرکت می‌کند. از سوی دیگر، چین همواره به دنبال گسترش روابط خود با کشورهای منطقه و دیگر کشورها بوده است و همچنین، کشورهای اروپایی نیز به دنبال یافتن شرکای جدید جهت جایگزین نمودن روسیه هستند. بنابراین، جنگ روسیه-اوکراین و اسراییل-حماس بهترین فرصت را در اختیار قزاقستان قرار داده تا سیاست خارجی «چند برادری» خود را دنبال کرده و روابط سیاسی-اقتصادی خود را با چین، اتحادیه اروپا و دیگر کشورها گسترش دهد.

منابع:

Bayramli, Nigar (September 30, 2023) “Kazakh President Pledges Adherence to Sanctions Against Russia”, caspiannews. https://caspiannews.com/news-detail/kazakh-president-pledges-adherence-to-sanctions-against-russia-2023-9-30-0/ 

The Astana Times (October 24, 2023) “Kazakh President Congratulates Citizens on Republic Day”. https://astanatimes.com/2023/10/kazakh-president-congratulates-citizens-on-republic-day/ 

Satubaldina, Assel (20 October 2023) “Kazakh Experts Reflect on Tokayev’s Packed Visit to China”, The Astana Times. https://astanatimes.com/2023/10/kazakh-experts-reflect-on-tokayevs-packed-visit-to-china/