کشمگش های منطقه ای و بین المللی در خاورمیانه (غرب آسیا) و شمال افریقا

نویسنده: محمدحسین واحدی

دیپلماسی ایرانی: ابتدا لازم  است برای فهم و آشنایی هرچه بهتر با این کتاب، نویسنده وآثار او را خوب شناخت. نویسنده این  اثر دکتر حمید احمدی است که به تخصص در مطالعات منطقه ای مشهور است. او در سال ۱۳۳۶ در شهر مشهد زاده شد. تحصیلات متوسطه را در آنجا و تحصیلات دانشگاهی  خود را در رشته علوم سیاسی دانشگاه تهران با مدارک لیسانس و فوق لیسانس اخذ کرد. سپس مقطع دکتری خود را در دانشگاه کارلتون کانادا به اتمام رساند. او در سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۹ در جایگاه مفسر سیاسی و مترجم مسائل خاورمیانه در مطبوعات فعالیت می‌کرد و مسئولیت کرسی خاورمیانه در سرویس امور خارجه روزنامه کیهان را در دست داشت. وی مدیر گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران از بهمن ۱۳۷۷ تا فروردین ۱۳۸۲بوده و هم اکنون عضو هیئت علمی و استاد تمام دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، استاد دانشگاه علوم و تحقیقات تهران و کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه در مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه است. اثر جدید او به کشمکش ها در خاومیانه و شمال آفریقا می پردازد.

برای شروع معرفی این کتاب ابتدا بهتر است شناخت کافی از منطقه خاورمیانه داشته باشیم. خاورمیانه منطقه ای است که همواره ما در آن مناقشات مختلفی را شاهد هستیم که همه آنها از جدال پدیده ها و گروه های مختلف نشات می گیرند. قدرت های بزرگ جهانی و سیاستمداران جهان با مشاهده ویژگی های مختص این منطقه رویکرد های خاصی را در قبال بازیگران موجود درون مرزهای خاورمیانه در پیش می گیرند تا بتوانند روابط خود را با کشورهای اقتدارگرایی که بقای حکومت خود را به ویژگی های این منطقه پیوند زده اند حفظ کنند. برای تعامل بهتر با دولت های آنها کشورهایی مانند عربستان از جمله این دولت ها محسوب می شوند که با گره زدن نیازهای بازار جهانی به کمپانی های انرژِی خود  توانسته حساسیت های موجود نهادهای حقوق بشری و برخی کشورها را نسبت به اعمال ضد حقوق بشری خود همچون پرونده جنجالی قتل خاشقچی کاهش دهد.

مناطق استراتژیکی همانند خاورمیانه که در این کتاب برای فهم تحولات آن پرداخته شده گروه های مختلفی درون آن هستند که دارای قدرت تاثیر گذاری زیاد نسبت به نهاد دولت هستند و می توانند دولت ها راهمواره تابع خود کنند. ثبات سیاسی در خاومیانه معنا پیدا نمی کند تا زمانی گروه های موجود در داخل آن با یکدیگر به اجماع و همبستگی کامل نرسند دخالت قدرت های خارجی علاوه بر کارآمدی شان در برهه های از زمان می تواند شرایط را بدتر کند و تا فاجعه سیاسی نیز پیش برود. 

دکتر حمید احمدی در بخش نخست این کتاب به جایگاه خاورمیانه در جهان می پردازد همانطور که می دانید خاورمیانه در جهان به دارا بودن منابع عظیم انرژی وموقعیت برترژئوپلتیکی اش مشهور است. ذخایر انرژِی از جمله نفت و گاز از جمله دلایل عمده توجه به این منطقه اند؛ قبل از مطالعه این اثر ما با پرسش های مختلفی رو به رو می شویم مانند اینکه آیا خاورمیانه چرا مرکز منازعات قدرت های جهانی است و خیل عظیمی از سوال های دیگر درباره این منطقه. مطالعه کتاب پیش رو به تمام این پرسش ها پاسخ های خوب و قانع کننده ای می دهد. پاسخ  پرسش هایی که کمتر نویسنده یا پژوهشگری را می توان یافت به تبیین آن اهتمام ورزیده باشد. 

در بخش دوم این کتاب به اختلافات مرزی، سرزمینی، قومی و قبیله ای این منطقه پرداخته می شود. اختلافاتی که از دیر باز در این منطقه وجود داشته و تحولات جدیدی را در جهان معاصر شکل می دهند و در درون هویت های جدیدی که ریشه در مدرنیته و این سنت دارند نمود پیدا می کنند. اختلافات قومی و قبیله ای نیز که در بخش دوم این اثر گرانسنگ به آن پرداخته می شود ریشه دراعماق تاریخ این سرزمین دارند و باعث می شود ما شناخت و فهم بهتری از ساختار و تحولات جدید این منطقه داشته باشیم زیرا تاریخ پایه و مبنای علم سیاست را تشکیل می دهد. سیاست نیز بدون شناخت و فهم بهتر تاریخ بی معنا و ناکارآمد خواهد بود به خصوص در منطقه ای که تحولاتش ریشه در سنت و تاریخ و تمدن این منطقه دارند. 

تفکر ما از خاورمیانه یک منطقه بی ثبات و پرتنش است که بر مبنای آن بر تروریسم و خشونت شکل گرفته است. در بخش سوم این کتاب به این کشمکش های سیاسی ایدئولوژی محور اختصاص یافته و در آن نقش ایدئولوژی ناسیونالیستی و اسلام‌گرایانه در کشمکش‌های میان کشورهای منطقه به خوبی واکاوی و بررسی شده است. 

بخش چهارم نیز کشمکش‌های میان اعراب و اسرائیل را در بر می‌گیرد کشکمش هایی که طی برهه ای از زمان تعارضات و مناقشات عمیقی را بین اعراب واسرائیل پدید آورد و این منازعات دامنگیر آمریکا نیز شد و تحریم هایی را برای بازار انرژِی آمریکا از سوی اعراب به دنبال داشت. 

علاوه بر این ها در فصل‌های مختلف بخش آخر، جنگ‌های میان اعراب و اسرائیل و موضوع صلح میان طرفین از اوایل دهه‌ی ۱۹۲۰ تا سال ۲۰۲۲، یعنی قراردادهای ابراهیم میان اسرائیل و چند کشور عرب، تشریح شده است. با توجه به گوناگونی و پیچیدگی فرایند صلح، نویسنده تلاش کرده است با طبقه‌بندی طرح‌های صلح بر اساس پیشنهاددهندگان آنها و، مهم‌تر از آن، محتوا و هدف طرح‌ها، درک فرایند جنگ و صلح را برای همگان آسان تر کند.

در این کتاب علاوه بر خاورمیانه به مسائل و تحولات شمال آفریقا نیز پرداخته شده اما چون این منطقه برخی مواقع جزئی ازسرزمین خاورمیانه محسوب می شود به شناخت خاورمیانه بسنده کردیم.