بررسی اهداف حضور السودانی در دمشق

حسین فاطمی، روزنامه نگار

دیپلماسی ایرانی: محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق دیروز یکشنبه در سفری رسمی به دمشق رفت و با بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه ملاقات کرد. این اولین سفر السودانی به سوریه است. پیش از این در ماه گذشته، فیص مقداد، وزیر امور خارجه سوریه با «فواد حسین، همتای عراقی و نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور این کشور دیدار کرده بود و در این سفر دعوت رسمی بشار اسد از محمد شیاع السودانی برای سفر به دمشق را به وی ابلاغ کرد. 

این سفر در حالی صورت می‌گیرد که از سال ۲۰۱۱ تاکنون هیچ نخست‌وزیری از کشور عراق به سوریه سفر نکرده بود و آخرین حضور از این دست به دوازده سال پیش باز می گردد که نوری المالکی، نخست وزیر اسبق عراق به دمشق سفر کرده بود. به دنبال لغو تعلیق عضویت سوریه در اتحادیه عرب و حضور بشار اسد رئیس‌جمهور این کشور در نشست سران اتحادیه عرب، کشورهای عربی یکی پس از دیگری روابط خود را با دمشق به حالت عادی‌ باز می‌گردانند. اتحادیه عرب در جلسه فوق‌العاده خود به تاریخ هفتم ماه می (۱۷ اردیبهشت ماه) که در سطح وزیران خارجه برگزار شد، با رفع تعلیق عضویت سوریه در نشست‌های این اتحادیه موافقت کرد و به این‌ ترتیب سوریه پس از حدود ۱۲ سال قطع ارتباط کشورهای عربی با دمشق به دنبال جنگ داخلی در این کشور به جایگاه خود در اتحادیه عرب بازگشت.

رئیس‌ جمهور سوریه نیز نوزدهم ماه می (۲۹ اردیبهشت ماه) در سی و دومین نشست سران کشورهای عربی در جده شرکت کرد و طی این سفر با بسیاری از مقامات کشورهای عربی، از جمله محمد بن سلمان، ولی‌عهد عربستان دیدار و گفت‌وگو کرد. این اولین حضور مقامات رسمی سوریه در یک نشست عربی، بعد از تصمیم اتحادیه عرب برای بازگشت دمشق به این نهاد منطقه‌ای بود. در لذا انجام سفر السودانی هم گامی مهم در جهت انزوا زدایی از سوریه خواهد بود. درهمین باره و پیش از انجام سفر، نخست وزیر عراق با تاکید بر اهمیت آغاز همکاری ثمر بخش و سازنده با سوریه، از سفر قریب الوقوع خود به دمشق خبر داده بود.

-    اهداف سفر

آن طور که رسانه های عراقی گزارش داده اند، پرونده امنیت مرزهای مشترک و مقابله با تروریسم از جمله محورهای این دیدار خواهد بود. پیرو این نکته خبرگزاری رسمی عراق (واع) طی گزارشی عنوان داشت که محمد شیاع السودانی، نخست وزیر این کشور در جریان دیدار ۱۲ تیر با صطام جدعان الدندح، سفیر سوریه در بغداد، روابط دوجانبه میان دو کشور را مورد بررسی قرار داد و در مورد تعدادی از موضوعات مورد توجه بغداد و دمشق گفت و گو کرد که به عنوان مقدمات سفر و ترسیم محورهای مذاکره با طرف سوری در سفر السودانی یه دمشق تلقی شد. چرا که بر اساس گزارش خبرگزاری عراق، در این دیدار بر اهمیت حرکت به سمت همکاری‌های دوجانبه ثمربخش و سازنده در بخش‌های مختلف اقتصادی به‌گونه‌ای که روابط مشترک دو کشور را توسعه دهد و منافع دو ملت در زمینه توسعه و رفاه را محقق کند.

سوریه و عراق روابط نزدیکی دارند و بغداد در سال‌های گذشته همواره از دولت سوریه به رهبری «بشار اسد» رئیس جمهور سوریه حمایت کرده است. این احتمال وجود دارد که روابط دو کشور بیش از پیش توسعه یابد و باتوجه به موفقیت دمشق در شکستن انزوای عربی خود و بازگشت به اتحادیه عرب همکاری، هر دو طرف در تعدادی از پرونده‌های حیاتی از جمله موضوع صادرات نفت افزایش یابد، زیرا باتوجه به فعالیت‌های ترکیه در شمال عراق و سوریه، بغداد و دمشق از لحاظ امنیتی نگرانی مشترک دارند. پیش بینی های ناظران این است که در سفر محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق به دمشق دو کشور بسته‌ای از توافقات را امضا کنند و به اعتقاد کارشناسان سیاسی بعید نیست که در این سفر توافقی برای فعال‌سازی خط لوله نفت «کرکوک - بانیاس» به عنوان جایگزین بندر جیهان ترکیه برای صادرات نفت عراق منعقد شود.

-    نگرانی مشترک درباره الهول

با توجه به شدت نگرانی بغداد درباره اردوگاه الهول یقینا هماهنگی درباره مدیریت و کنترل این اردوگاه از محورهای سفر نخست وزی  عراق به دمشق بوده است. به خصوص که نگرانی مشابهب در طرف سوری هم وجود دارد. در همین باره خالد الیعقوبی، مشاور نخست‌وزیر عراق در امور امنیتی قبلا در گفت‌وگویی که  با خبرگزاری «واع» (خبرگزاری رسمی این کشور) داشت، اظهار کرد که گروه‌های تروریستی در عراق تحت محاصره قرار گرفته‌اند. این گروه‌ها به دنبال استفاده از کوچکترین فرصت در مناطق مختلف هستند؛ اما اقدامات و تحرکات آنها بسیار ضعیف شده است؛ به طوری که نیروهای امنیتی قادر به مقابله با این موضوع هستند.

الیعقوبی درباره وضعیت نگران کننده اردوگاه الهول سوریه و خطر آن برای منطقه به دلیل نگهداری اعضای خانواده داعش در آن نیز تاکید کردکه  پرونده اردوگاه الهول بسیار پیچیده است و این اردوگاه مانند یک بمب ساعتی است و این فقط مربوط به عراق نیست. این اردوگاه در خارج از خاک عراق واقع شده است و تبعه‌های همه کشورهای جهان در آن حضور دارند و نیروهای ائتلاف بین‌المللی از آن محافظت می‌کنند.وی در این باره ادامه داد که بدون مداخله جامعه جهانی بستن این پرونده امکان پذیر نیست و تهدیدی جدی نه تنها برای عراق، بلکه برای منطقه و کل جهان باقی خواهد ماند.

قبل تر نیز قاسم الأعرجی، مشاور امنیت ملی عراق خواستار برگزاری یک کنفرانس بین‌المللی درباره اردوگاه الهول تا پیش از پایان سال جاری میلادی و حمایت آمریکا از برگزاری چنین کنفرانسی شده بود. اردوگاه الهول در حومه حسکه نزدیک به مرزهای عراق واقع بوده و تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه (قسد) قرار دارد. در این اردوگاه حدود ۵۶ هزار تن که بیشترشان زن و کودک هستند، در قالب ۱۵ هزار و ۳۳۱ خانواده عراقی و سوری و زنان و فرزندان داعشی‌ها از اتباع کشورهای مختلف سکونت دارند.

-    نگاهی به بوکمال

بدون شک یکی از محورهای سفر السودانی به دمشق همکاری امنیتی و تجاری در مرز مشترک بوکمال است. منطقه مرزی بین شهر بوکمال در سوریه و قائم در عراق در نزدیک به دو دهه گذشته به یک منطقه به شدت نظامی و بی ثبات در قلب خاورمیانه و اساسا به کانون یک رقابت ژئوپلیتیک منطقه ای در سایه حملات هوایی اسرائیلی و ایالات متحده و حملات هواپیماهای بدون سرنشین تبدیل شده است.

این منطقه مرزی پس از حمله تحت رهبری ایالات متحده به عراق در سال ۲۰۰۳ به محل اصلی ورود گروه های تروریستی از سوریه به عراق تبدیل شد و پس از آغاز ناآرامی های سوریه در سال ۲۰۱۱ با برعکس شدن جریان رفت و آمدها، هجوم گرو های تروریستی از عراق به سوریه را شاهد بود. هر دو منطقه مرزی بوکمال و قائم در تابستان ۲۰۱۴ تحت اشغال داعش درآمدند و منطقه به یکی از مقرهای اصلی این گروه تروریستی تبدیل گشت. داعش با هدف تشکیل یک کشور بزرگ در سرزمین شام (با مرزهای سوریه و عراق) منطقه موسوم به فرات (ولایت فرات) برقرار و دو منطقه بوکمال و قائم را ادغام کرد و مرزهای جدا کننده دو کشور در نزدیک به ۱۰۰ سال گذشته را برداشت.

مجموعه ای از  سلسله عوامل و پارامترها در افزایش اهمیت این منطقه مرزی برای سوریه و عراق موثر بوده اند. اول اینکه قائم و بوکمال یک مسیر استراتژیک بین دمشق و بغداد به شمار می رود و با توجه به فاصله اندک بین این دو منطقه (حدود ۷ کیلومتر)، آنها پرجمعیت ترین مناطق در هر دو سوی مرز حساب می شوند. تشابه و ارتباط بین این دو جامعه که اکثریت جمعیت آنها را عرب های اهل تسنن تشکیل داده اند، و روابط قومی-قبیله ای و خانوادگی که در دو سوی مرز برقرار است، این منطقه را در معرض ظهور احساس همبستگی پن-سنی و پن-عربی قرار داده است.  

دوم اینکه منطقه بوکمال - قائم در نزدیکی رود فرات قرار دارد و زمین های کشاورزی اطراف آنها حاصل خیزترین زمین ها در نزدیکی مرز به شمار می روند و زنجیره تامین مواد غذایی خودکفا و مسیرهای پنهانی برای شبکه های متشکل از بازیگران غیردولتی از جمله شورشی ها و قاچاقچیان در عبور از مرز را فراهم می آورد. سوم اینکه این منطقه اخیرا به مکان اصلی استقرار محور مقاومت در هر دو سوی مرز  بدل شد است. این استقرارها در منطقه مرزی بوکامل – قائم، یک فضای موثر برای مسیر مسیر زمینی - ترانزیتی از مرزهای عراق تا دریای مدیترانه خواهد بود. 

سوریه و عراق اول اکتبر ۲۰۱۹ و در پی شکست داعش، گذرگاه مرزی بوکمال-قائم را بازگشایی کردند تا تدابیر عادی سازی شرایط، اعمال قانون و توسعه تجارت فرامرزی را احیا کنند. این اتفاق بر اهمیت اهمیت گذرگاه افزود چرا که دو گذرگاه دیگر در مرز سوریه و عراق هنوز بسته هستند. نیروهای ایالات متحده دسترسی دولت سوریه تنف-ولید را مسدود کرده اند و نیروهای دموکراتیک سوریه، ائتلاف نیروهای شبه نظامی تحت فرمان یگان های مدافع خلق (گروه شبه نظامی کرد)، مانع از دسترسی دولت سوریه به گذرگاه ربیعه-یعربیه شده اند.

با این حال، شرایط موجود در منطقه خیلی پیچیده تر از اینهاست. تنظیمات جدیدی از قدرت و مدیریت مرزی پدید آمده که از شاخصه های آن می توان به مناسبات امنیتی جاری و دوگانه در میان کشورهای گوناگون و بازیگران غیردولتی و نیروهای در جستجوی خودمختاری در امتداد مرز قائم-بوکمال اشاره کرد. در سوی دیگر با افزایش حملات هوایی ایالات متحده و رژیم صهیونیستی وضعیت خاص امنیتی در امتداد مرز وجود دارد.