تهران، دومین قربانی جنگ اوکراین

دیپلماسی ایرانی: در‌حالی‌که تهران با موضع‌گیری‌های خود هرگونه ادعایی را درخصوص ارسال پهپاد به روسیه با هدف به‌کارگیری در جنگ اوکراین رد می‌کند، به‌تازگی برخی رسانه‌های غربی با انتشار گزارشی همسو با نیات خود از اقدام ایران برای احداث کارخانه ساخت پهپاد در روسیه خبر داده‌اند. در این زمینه وال استریت ژورنال نوشت: «مقامات یک کشور همسو با ایالات متحده عنوان کرده است که مسکو و تهران در حال پیشبرد برنامه‌های خود برای ساخت کارخانه جدیدی در روسیه هستند که می‌تواند حداقل شش هزار پهپاد ایرانی برای روسیه بسازد.

این جدیدترین نشانه از تعمیق همکاری بین ایران و روسیه است». این نشریه آمریکایی به نقل از این مقامات ادعا کرده است که در سایه بخشی از اتحاد نظامی در حال ظهور تهران - مسکو، یک هیئت بلندپایه ایرانی در اوایل ژانویه به روسیه رفته تا از مکان انتخاب‌شده برای کارخانه بازدید کند و جزئیات را برای راه‌اندازی پروژه بررسی کنند. به گفته این مقامات، روسیه و ایران قصد دارند یک پهپاد سریع‌تر بسازند که می‌تواند چالش‌های جدیدی برای پدافند هوایی اوکراین ایجاد کند.

در تشریح جزئیات این خبر چنین آمده است که در ماه دسامبر، کاخ سفید هشدار داد که مسکو و تهران در حال بررسی ایجاد خط مشترک تولید پهپاد در روسیه هستند. اکنون، این مقامات همسو با ایالات متحده می‌گویند که با بازدید روز 5 ژانویه از شهر یلابوگا روسیه، در حدود 600 مایلی شرق مسکو، گفت‌وگوها به برنامه‌های ملموس تبدیل شده است. این کارخانه می‌تواند حداقل شش هزار هواپیمای بدون سرنشین در سال‌های آینده تولید کند.

مقامات مذکور همچنین ادعا کرده‌اند که سردار عبدالله محرابی، رئیس سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی هوافضای سپاه پاسداران و قاسم دماوندیان، مدیرعامل شرکت صنایع هوایی قدس (که ایالات متحده می‌گوید در توسعه و ساخت پهپادهای این کشور نقش اساسی دارد)، ریاست هیئت ایرانی را برعهده داشتند. مقامات روسیه و ایران به درخواست‌ها برای اظهار نظر درباره این خبر، پاسخ ندادند. اما با وجود آنکه هنوز درباره کمک پهپادی ایران به روسیه سؤالات و ابهاماتی وجود دارد، در یک گام بزرگ رو به جلو ادعای رسانه‌ها درباره ساخت کارخانه پهپاد از سوی ایران در خاک روسیه چه معنایی می‌دهد؟

محمد‌کریم علیخانی، پاسخ به این سؤال را ذیل یک جریان‌سازی سیاسی و دیپلماتیک علیه تهران می‌بیند که تقریبا از چهار ماه پیش آغاز شده است. از نگاه این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی در‌حال‌حاضر یکی از مهم‌ترین سرفصل‌های منازعه، فشار، اجماع و تحریم برای ایران به جنگ اوکراین و مسئله ارسال پهپاد بازمی‌گردد؛ بنابراین به نظر علیخانی، اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها با تداوم و تشدید جنجال‌سازی‌های سیاسی، دیپلماتیک و رسانه‌ای در تلاش‌اند که به دو هدف مهم دست پیدا کنند؛ نخستین هدف آن است که با فرسایشی‌شدن جنگ اوکراین، همکاری‌های نظامی و دفاعی روسیه و ایران و نیز ادعای ارسال پهپاد توسط تهران کم‌رنگ نشود. دومین هدفی که این تحلیلگر به آن اشاره دارد، ناظر بر این است که با این دست فضاسازی‌ها، زمینه لازم برای افزایش فشار به ایران شکل بگیرد. این کارشناس در ادامه به «شرق» می‌گوید که سه موضوع مهم حقوق بشر، جنگ اوکراین و نیز پرونده فعالیت‌های هسته‌ای و اختلافات پادمانی به صورت مکمل و تکه‌های پازل در قالب یک سینرژی برای تشدید فشار اجماع عمل می‌کند.

در سایه آنچه عنوان شد، علیخانی تنها راه برون‌رفت از این وضعیت را برای تهران، استفاده درست و هوشمندانه از ابزار دیپلماسی برای تبیین و تشریح مواضعش می‌داند، کما‌اینکه در همین زمینه ناصر کنعانی در نشست خبری دیروز دوشنبه، نظری کاملا متفاوت دارد. سخنگوی وزارت امور خارجه با تکذیب ادعاهای مطرح‌شده درباره ارسال تجهیزات ازجمله پهپاد از سوی ایران به روسیه تصریح کرد: «مسیر روابط کشورها با یکدیگر یک مسیر دوجانبه است که مبتنی بر منافع و احترام دوجانبه تعریف می‌شود».

البته سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران در نشست خبری سوم بهمن ماه به طور تفصیلی به این موضوع پرداخت. کنعانی در پاسخ به سؤالی درباره ادعاهای مطرح‌شده از سوی برخی از مقامات کشورهای غربی ازجمله آمریکا مبنی بر کمک ایران به روسیه و تلاش آنها برای اینکه ایران را بخشی از این بحران و جنگ قلمداد کنند و اینکه روند گفت‌وگوهای ایران و اوکراین درباره ادعاهای مطرح‌شده در این زمینه به کجا رسید؟ گفت: «چندی پیش گفت‌وگوهایی بین دو هیئت ایرانی و اوکراینی درباره ادعاهای مطرح‌شده و اثبات‌نشده علیه جمهوری اسلامی ایران در بحث پهپادها با کمک یک دولت دوست در یک کشور ثالث برگزار شد و در ترکیب هیئت دو کشور اعضای فنی و تخصصی دو طرف حضور داشتند و شواهد و ادعاهای مطرح‌شده بررسی شد».

سخنگوی وزارت خارجه ایران تصریح کرد: «هیئت ایران توضیحات لازم درباره نکاتی که در آن جلسه از سوی هیئت اوکراینی مطرح شده، ارائه داد و در این زمینه هیچ‌گونه شواهد و مدارک اثبات‌کننده‌ای از سوی طرف اوکراینی و طرف‌های دیگر که چنین اتهاماتی را متوجه ایران کرده‌اند، ارائه و مطرح نشده است».

کنعانی عنوان کرد: «در همین چارچوب قرار شد که هیئت‌ها به کشورهای خود بازگردند تا در صورت لزوم گفت‌وگوها ادامه پیدا کند». کنعانی با تأکید بر اینکه ایران برای انجام گفت‌وگوهای تکمیلی و بعدی با اوکراین منعی ندارد و در این زمینه محدودیتی احساس نمی‌کند، خاطرنشان کرد: «مواضع رسمی ایران در بحث اوکراین و ادعای مطرح‌شده درخصوص پهپادهای صادراتی از سوی ایران به مقصد روسیه بارها اعلام شده است و ایران تأکید کرده که هیچ پهپاد و ملزومات نظامی برای استفاده در این جنگ در اختیار هیچ‌کدام از طرفین جنگ قرار نداده است».

سخنگوی وزارت خارجه عنوان کرد: «در گفت‌وگوهای اخیر وزیر امور خارجه با آقای بورل ما مجددا اعلام کرده‌ایم که در صورت آمادگی طرف اوکراینی، آمادگی داریم که دور دیگری از گفت‌وگوهای فنی و تخصصی انجام شود و اگر طرف مقابل ادله‌ای برای ادعاهای خود دارد، ارائه دهد».

او با اشاره به تلاش برخی از کشورها با توسل به بهانه‌های واهی برای مسئول قلمداد‌کردن ایران در جنگ اوکراین اظهار کرد: «بیان این اتهامات در استمرار رفتارهای سیاسی غلط آنها مبتنی بر اعمال فشار سیاسی به ایران انجام می‌شود. ایران بارها این اتهامات را رد کرده است و بر مواضع اصولی خود درباره این بحران تأکید می‌کند». سخنگوی دستگاه دیپلماسی خاطرنشان کرد: «ایران یک طرف جنگ نیست و قویا معتقد است که راه‌حل این جنگ و بحران سیاسی است». کنعانی افزود: «نکته جالب این است که اتهام‌زنندگان به ایران در ارتباط با بحث اوکراین، خود بزرگ‌ترین صادرکنندگان اسلحه به یک طرف این جنگ هستند».

با وجود این دست نشست‌های دوجانبه باید پرسید که چرا کماکان موضوع ارسال پهپاد به‌عنوان یک چالش جدی، سایه سنگین خود را بر سیاست خارجی ایران حفظ کرده است؟ پاسخ این سؤال از نگاه علیرضا فراستخواه به کم‌کاری حوزه دیپلماسی دولت سیزدهم برای روشن‌شدن نگاه تهران در قبال جنگ اوکراین بازمی‌گردد. این تحلیلگر سیاست خارجی با یک رویکرد آسیب‌شناسانه و انتقادی عملکرد دولت سیدابراهیم رئیسی را پیرامون جنگ اوکراین در این یک سال به چالش می‌کشد و پیرو آن اعتقاد دارد که با وجود گفته‌‌های مکرر مقامات داخلی مبنی بر بی‌طرفی جمهوری اسلامی ایران در این جنگ و همچنین آمادگی برای میانجیگری، اما ‌نتوانسته است از ابزار دیپلماسی برای خروج از این بحران استفاده کند.

در کنار این نکات، تحلیلگر حوزه بین‌الملل به نقش مخرب کشورهای اروپایی و آمریکا در تداوم و تشدید بحران‌سازی در سیاست خارجی ایران ذیل جنگ اوکراین و ارسال پهپاد اشاره دارد و در این زمینه به «شرق» می‌گوید: «متأسفانه در کنار عملکرد نه‌چندان مطلوب وزارت امور خارجه دولت رئیسی، غرب هم به دنبال آن است که به شکل تمام‌عیاری تهران را در جنگ اوکراین درگیر کند».

در ادامه این تحلیل، کارشناس حوزه سیاست خارجی به مسئله مهم‌تری ورود می‌کند که به یک پروسه فشارسازی اشاره دارد. از نگاه فراستخواه اکنون یک دستور کار مشترک در دو موضوع مشخص پرونده فعالیت‌های هسته‌ای و موضوع ارسال پهپاد وجود دارد. در تبیین بیشتر این نکته، مفسر حوزه سیاست خارجی یادآور می‌شود که به‌تازگی ادعای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برخی فعالیت‌های ایران در مجتمع فردو و به دنبال آن بیانیه مشترک آمریکا و سه کشور اروپایی عضو برجام با این هدف طرح شده است که اختلافات پادمانی و موضوع پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران به یک نقطه سخت در آستانه نشست فصلی شورای حکام کشیده شود. با این منطق، فراستخواه معتقد است که اکنون در پرونده جنگ اوکراین نیز چنین عملکرد مشابهی وجود دارد تا ایران با یک فشار همه‌جانبه در همه موضوعات روبه‌رو شود.

سوءاستفاده از کارت کی‌یف

هفته گذشته وزیر امور خارجه اوکراین در گفت‌وگویی با تکرار ادعای حمایت ایران از روسیه، گفت که قطع روابط دیپلماتیک با ایران، به رفتار تهران به ویژه در زمینه جنگ اوکراین بستگی دارد. به گزارش خبرگزاری اروپا پرس، دمیترو کولبا، وزیر امور خارجه اوکراین در مصاحبه با شبکه بی‌بی‌سی با تکرار ادعای حمایت نظامی ایران از روسیه، عنوان داشت که احتمال قطع روابط دیپلماتیک با ایران به «رفتار» تهران، به‌ویژه در زمینه حمله روسیه به اوکراین بستگی دارد.

کولبا افزود: «این تصمیم هر موقعی ممکن است با رئیس‌جمهور در میان گذاشته شود، موضوعی است که در‌حال‌حاضر مطرح است». وزیر امور خارجه اوکراین درباره روابط تهران - کی‌یف خاطرنشان کرد که ما از گذشته تاکنون لطمه‌ای به ایران نزده‌ایم. آنها شروع کردند به عرضه پهپادهای کامیکازه به روسیه و از خطوط قرمز عبور کردند.

در مقابل سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در پاسخ به سؤالی درباره برخی از اخبار منتشرشده مبنی بر احتمال تصمیم اوکراین برای قطع رابطه با ایران بر‌اساس ادعاهای مطرح‌شده از سوی مقامات کی‌یف و برخی از کشورهای غربی مبنی بر کمک ایران به روسیه در بحران اوکراین تصریح کرد: «جمهوری اسلامی ایران علاقه‌مند به حفظ روابط دوجانبه مبتنی بر احترام و منافع متقابل با تمام کشورها ازجمله اوکراین است». او افزود: «ما شرایط سخت اوکراین را درک می‌کنیم و همان‌طور که بارها تأکید کرده‌ایم معتقدیم که مناقشه نظامی در این کشور باید با رویکرد سیاسی و سازنده هرچه سریع‌تر خاتمه پیدا کند و طرفین از طریق گفت‌وگو اختلافات خود را حل‌وفصل کنند».

با این تفاسیر سؤال مهمی که وجود دارد، این است که تداوم و تشدید فضاسازی‌های سیاسی، رسانه‌ای و دیپلماتیک روی موضوع ارسال پهپاد و ادامه اتهام‌زنی‌ها به تهران در نهایت می‌تواند به قطع روابط دو کشور منجر شود؟ حسین صانعی پاسخ این سؤال را مهم می‌داند؛ چرا‌که از نگاه او احتمال قطع مناسبات تهران- کی‌یف با توجه به برنامه‌سازی غرب و همراهی اوکراین محتمل است. به‌خصوص آنکه اکنون روابط دو کشور از سطح سفیر به کاردار تنزل پیدا کرده است و روابط در شکننده‌ترین حالت ممکن است.

در چنین فضای شکننده‌ای، تحلیلگر مسائل سیاست خارجی تأکید دارد: «اگر این فضاسازی‌های رسانه‌ای علیه ایران ادامه پیدا کند، به‌راحتی کی‌یف تحت تأثیر آن می‌تواند در مسیر قطع روابط با تهران گام بردارد». با چنین برآوردی، کارشناس مسائل بین‌الملل یادآور می‌شود که زلنسکی به شکل بسیار پررنگی اکنون در مسیر ریل‌گذاری ایالات متحده آمریکا در یک سال اخیر که از جنگ اوکراین می‌گذرد، حرکت می‌کند. پس کافی است که پروژه قطع روابط (ایران و اوکراین) در دستور کار دولت بایدن قرار گیرد، آن زمان دیگر کی‌یف دلیلی برای انجام‌ندادن آن نمی‌بیند.

البته صانعی در تکمیل گزاره‌های تحلیلی که علیخانی و فراستخواه به «شرق» گفته‌اند، این اعتقاد را دارد که شاید آمریکا و انگلستان به‌عنوان دو بازیگر مخرب در تداوم جنگ اوکراین از تبعات قطع روابط تهران - کی‌یف نگران باشند. به‌همین‌دلیل سعی می‌کنند مناسبات شکننده کمافی‌السابق ادامه پیدا کند.