تعامل چند جانبه، امر واجب برای حل تعارض ها در خلیج فارس است

نویسندگان: صنم وکیل و نیل کوئیلیام

دیپلماسی ایرانی: مجزا سازی درگیری ها و اختلافات در منطقه خلیج فارس و حل جداگانه آنها به مرور زمان از طریق اعتمادسازی و ارتباطات متقابل وجود خواهد داشت و می تواند زمینه ساز ظهور یک پروژه امنیتی اشتراکی باشد. روسیه، چین و ایران از سال 2019، پیشنهادهایی برای ایجاد یک چارچوب امنیتی برای منطقه خاورمیانه و به ویژه برای منطقه خلیج فارس ارائه کرده اند. اگرچه همه موارد پیشنهادی بر تعامل چندجانبه تاکید داشته اند، اما هیچ یک از آنها نتوانستند به اندازه کافی جذاب باشند و بیشتر از هر چیز جدید یا اساسی، یک سری ایده با جزئیات اندک بودند که نمی شد بر آنها تکیه کرد.

مسیرهای تنش زدایی

باور عمده تحلیل گران بر این است که امنیت منطقه باید از طریق فرآیند تنش زدایی مورد بررسی قرار گیرد. بی شک، نیاز فوری به یک چارچوب امنیتی منطقه ای وجود دارد: همانطور که در شکل مشهود است، اکثریت قابل توجهی از 14 کشور و اسرائیل، این موضوع را دارای اهمیت حیاتی می دانند. کمترین سطح حمایت در میان پاسخ دهندگان اسرائیلی بوده که باز هم 67 درصد از آنها چارچوب امنیتی منطقه ای را راهی سازنده دانسته اند و باقی باور داشتند مدیریت مستقل امنیت، راهکاری موفق تر است. با این حال، پاسخ دهندگان عمدتا به این مساله تردید داشتند که با توجه به «فضای رقابتی کنونی در منطقه» بتوان به چنین چارچوب امنیتی دست یافت. جداسازی اختلاف ها و حل تعارض های فعال می تواند به مرور زمان و از طریق اقدامات اعتمادسازی و افزایش ارتباطات، اساس یک پروژه امنیتی تعاونی فراهم آورد. در همین حال، در میان شرکت کنندگان در نظرسنجی، 45 درصد بازگشت ایالات متحده به برجام و پایبندی مجدد ایران را اولین قدم موثر در جهت ایجاد امنیت منطقه دانستند.

شکل – خاورمیانه از یک چارچوب امنیتی منطقه ای سود می برد؟

با توجه به این پاسخ ها، دو موضوع به طور ویژه قابل توجه است. اول، بازگشت به برجام به عنوان یک حرکت حیاتی به سمت امنیت منطقه تلقی می شود؛ دوم، پیمان هلسینکی یک مدل مفید قلمداد می شود که می تواند در یک فرآیند منطقه ای گسترده تر اعمال شود. با این حال، ضروری است که مسیرهای موازی برای آغاز تنش زدایی در یمن و سوریه و همچنین برای رسیدگی به مسائل منطقه ای خارج از محدوده برجام، پیگیری شوند. یکی از پاسخ دهندگان آلمانی اینطور استدلال کرد: «هر چیزی که خیلی بزرگ باشد و سعی کند همه چیز را به طور یک جا مورد بررسی قرار دهد، نظام را بیش از حد تحت فشار قرار می دهد.»

البته این بحث وجود دارد که لازم است ابتدا مسائل «دشوار» مورد بحث قرار بگیرند و بدون چنین مباحثاتی، دیگر تلاش ها نیز به نتیجه نخواهند رسید. با این حال، چنین پیشروی در شرایط فعلی که شماری از کشورها حتی روابط دیپلماتیک رسمی ندارند، بعید به نظر می رسد.

موارد زیر را به عنوان اصول مهم در یک فرآیند امنیتی منطقه ای قلمداد می شوند: تعهد به کاهش تنش ها و توافقات تنش زدایی، احترام به حاکمیت ارضی دیگر کشورها، پایان دادن به حمایت از گروه های نیابتی، افزایش تجارت منطقه ای، و پایبندی به عدم اشاعه هسته ای. به عقیده تحلیلگران، هر فرآیندی که به مسائل سخت کنترل تسلیحات، احترام به حاکمیت و پایان دادن به حمایت از بازیگران غیردولتی نپردازد، در نهایت بی اثر خواهد بود. اگرچه تعهد به تنش زدایی به عنوان یک اصل مهم، با احترام به حاکمیت ارضی و پایان دادن به حمایت از گروه های نیابتی در اولویت قرار دارند، اما سنجش فضای رقابتی در منطقه بارها این مساله مورد بحث قرار گرفته که بازیگران منطقه در حال حاضر انگیزه ای برای سازش ندارند.

با توجه به نقش بازیگران خارجی در هر فرآیند احتمالی امنیت منطقه ای، باید به این مساله اشاره کرد که رقابت ژئوپلیتیک بین ایالات متحده، روسیه و چین نیز یک پویایی مهم تاثیرگذار بر امنیت منطقه است و می تواند درگیری ها را طولانی کند. در میان تحلیلگرانی که با چتم هاوس گفت و گو کردند، 57 درصد از عراقی ها، 50 درصد از ایالات متحده، 45 درصد از عربستان سعودی و 43 درصد از امارات به نقش و تعهد ایالات متحده به عنوان عاملی حیاتی در تحولات منطقه اشاره کردند و تنها 30 درصد از ایرانی ها نقش آمریکا را مهم دانستند. یک پاسخ دهنده عراقی گفت: «ایالات متحده باید تصمیم بگیرد که می خواهد در منطقه بماند یا خیر. بلاتکلیفی به همه آسیب می رساند.» 81 از پاسخ دهندگان اماراتی و سعودی هم از بی ثبات سیاست های ایالات متحده در قبال امنیت منطقه ابراز ناامیدی کردند. در مقابل نقش ایالات متحده، حضور روسیه و در نتیجه نفوذ آن در منطقه تنها توسط 12 درصد از پاسخ دهندگان و حضور چینی از سوی 10 درصد آنها مد نظر گرفته شد.

شکل – عوامل خارجی تاثیرگذار بر امنیت منطقه خاورمیانه

به رغم موارد یاد شده، تحلیلگرانی که با چتم هاوس گفت و گو کردند، بر این مساله تاکید داشتند بازیگران منطقه ای باید یک فرآیند امنیتی برای خاورمیانه را مدیریت کنند و چنین فرایندی باید همانند سایر ساختارهای منطقه ای، به صورت منطقه ای مدیریت شود. با این حال، نتایج کیفی نشان دادند که ایفای نقش توسط ایالات متحده به عنوان طرفی که ظرفیت تشکیل جلسه و وزن دیپلماتیک مورد نیاز برای گردآوردن همه طرف های منطقه ای را دارد، نیز ضروری تلقی می شود. ایالات متحده همچنین تنها بازیگری است که می تواند به نگرانی های امنیتی خلیج فارس رسیدگی کند. اتخاذ استراتژی ارتباط و تعامل از سوی دولت جو بایدن در ایالات متحده در قبال ایران و همچنین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و اسرائیل بسیار حائز اهمیت است و می تواند به پیام رسانی متوازن و همچنین ایجاد توالی در تعاملات مجدد برجامی با طرحی برای فرآیندهای منطقه ای به طور موازی، بیانجامد.

شکل – دولت بایدن چطور باید به مساله امنیت منطقه ای رسیدگی کند؟

توالی و اقدامات اعتمادسازی به طور عمده در 78 درصد از پاسخ های تحلیلگران بخش مهمی از فرآیند ایجاد یک چارچوب امنیتی منطقه ای قلمداد شده است. یک فرآیند تنش زدایی بر اساس پرداختن به نقش ایران در منطقه، تمدید برجام بر اساس پایبندی به انطباق، مقابله با درگیری های متعدد منطقه ای از طریق مسیرهای موازی دیگر مواردی بودند که برای پیشرفت واقعی و بادوام مهم دانسته شدند.

منبع: چتم هاوس