احیای برجام، کلید ثبات منطقه

نویسنده: یوسف عزیزی

دیپلماسی ایرانی: دولت جدید ایران نهایتا به بررسی داخلی طولانی مدت خود درباره چگونگی و راهبردهای جدید مذاکرات هسته ای در وین و یافتن راه حل های عملی برای بن بست فعلی در احیای توافق هسته ای پایان داد. مذاکراتی که از زمان انتخابات ریاست جمهوری ایران در ژوئن 2021 متوقف شده بود، از سر گرفته شده است. اگرچه ایران و ایالات متحده درباره قصد و جدیت طرف مقابل در بازگشت به تعهدات هسته ‌ای تردید دارند، اما جایگزین بهتری برای برجام در حل و فصل برنامه هسته ‌ای ایران وجود ندارد.

بر اساس این توافق، ایران در ازای رهایی از تحریم‌ های اقتصادی بین‌ المللی به طور موقت بخش اعظم برنامه هسته‌ ای خود را برچید و به بازرسان بین‌ المللی دسترسی گسترده‌ ای به تاسیسات خود داد. رئیس جمهوری دونالد ترامپ در سال 2018 از برجام خارج شد و ظاهرا می خواست بر سر یک «توافق بهتر» مذاکره کند. یک سال پس از اعمال مجدد تحریم های یکجانبه واشنگتن، تهران شروع به عقب نشینی تدریجی از تعهدات خود کرد و توانایی های هسته ای خود را بسیار فراتر از ظرفیت سال 2015 ارتقا داد. دولت بایدن باید در جهت پیشبرد امنیت بین المللی و منطقه ای، تلاش های خود را برای احیای توافق در اولویت قرار دهد.

پرونده هسته ای ایران تنها مورد در میان مناقشات مختلف بین ایران و غرب بوده که هنوز امکان اجماع بر سر آن میان همه اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل وجود دارد. ایران تمایل دارد با حفظ حقوق بین ‌المللی آن برای داشتن برنامه هسته ‌ای غیرنظامی بر اساس معاهده منع گسترش سلاح‌ های هسته ‌ای، موضوع از راه صلح‌ آمیز حل شود.

از این نظر، برجام پیشتر توانسته همه طرف ‌ها را راضی می‌کند. طبق توافق (در صورت احیا)، همه طرف‌ ها حدود دو سال آینده را «روز انتقال» در نظر خواهند گرفت و سازمان ملل محدودیت‌ های موشکی را در این فاصله زمانی لغو می کند، اتحادیه اروپا همه تحریم‌ های هسته‌ ای باقی ‌مانده را برمی چیند، ایالات متحده مقدمات خاتمه یا تعدیل برخی تحریم ها از طریق قانونی را فراهم می آورد، و دولت ایران می تواند مجلس این کشور را برای تصویب دائمی پروتکل الحاقی راضی کند.

طبق پروتکل الحاقی و سایر سازوکارهای نظارتی تحت برجام، آژانس بین ‌المللی انرژی اتمی امکان دسترسی گسترده به اطلاعات و سایت های هسته ای در ایران را داشت. احیای چنین شرایطی به آژانس تصویر بسیار کامل تری از برنامه هسته ای، طرح و نگهداری و تجارت مواد هسته ای ایران می دهد. پروتکل الحاقی توانایی آژانس برای انجام بازرسی‌ ها در سایت‌ های هسته ‌ای ایران را در کوتاه‌ مدت افزایش می ‌دهد و به اطمینان بیشتر درباره ماهیت منحصرا صلح‌ آمیز برنامه هسته‌ ای کمک می کند. تصویب پروتکل الحاقی توسط ایران در سال 2023 اعتماد جامعه بین المللی را به این کشور افزایش خواهد داد.

دولت اوباما توافق هسته ‌ای با ایران را اولین گام برای گشودن درها به روی دیگر موضوعات بحث‌ برانگیز مانند توانایی‌ های موشکی و نظامی ایران و نفوذ این کشور و متحدانش در منطقه غرب آسیا و خلیج فارس، می ‌دانست. اما دولت ترامپ یک رویکرد یکجانبه محکوم به شکست را اتخاذ کرد. اکنون، اولین گام برای مذاکرات جامع، حل و فصل موضوع هسته ای است که راه را به روی تفاهمات و منافع متقابل باز کند.

ایالات متحده فارغ از اینکه کدام حزب روی کار باشد، به دنبال هدایت منابع امنیتی خود به سمت شرق آسیاست. چین تنها قدرت در حال ظهور جهانی است که توانایی رقابت با ایالات متحده در زمینه های اقتصادی، مالی، فنی، نظامی و امنیتی را دارد و می تواند در چند دهه آینده به یک «رقیب همتا» تبدیل شود. در حالی که ایالات متحده برای جنگ های بی پایان در خاورمیانه و توانایی های نظامی در سراسر جهان هزینه می کند، رشد اقتصادی فزاینده چین سبب شده که اکثر تحلیل گران چین را قدرت برتر اقتصادی جهان در دهه آینده ببینند.

در صورت شکست مذاکرات اجرای مجدد برجام، می ‌توان اینطور فرض کرد که ایران فعالیت ‌های هسته ‌ای خود را گسترش و همکاری ‌ها با آژانس را کاهش می دهد و رفتارهای تهاجمی ‌تری در زمینه موشکی و هژمونی منطقه ‌ای در پیش می گیرد. در این سناریو، مشخص نیست که آیا ایالات متحده پتانسیل تشدید تحریم ‌های اقتصادی علیه ایران را دارد یا خیر. تشدید تحریم ها علیه ایران در حال حاضر گزینه آسان و قابل قبولی نیست، زیرا ظرفیت ایالات متحده برای اعمال تحریم های اقتصادی بیشتر علیه ایران مدت ها پیش به حداکثر خود رسیده است. رابرت اوبراین، مشاور امنیت ملی ترامپ، در اکتبر گذشته گفت: «یکی از مشکلاتی که ما با ایران و روسیه داریم این است که در حال حاضر تحریم‌ های زیادی علیه این کشورها اعمال کرده ایم و کار زیادی برای انجام باقی نمانده است.»

یکی از دلایل عدم موفقیت برجام این بود که دولت اوباما تنها یک سال فرصت داشت تا پایه های آن را تقویت کند؛ او مجبور بود با شبکه درهم تنیده قوانین تحریمی علیه ایران که در چندین دهه توسط لوایح کنگره و دستورات اجرایی ریاست جمهوری انباشته شده بود، مقابله کند. اگر دولت بایدن به دنبال توسعه توافق هسته ای برای مذاکرات بیشتر، یعنی امنیت منطقه ای، باشد، باید فورا دوباره به برجام وارد شود و اجازه دهد ایران از مزایای مشروع خود بهره ببرد. بایدن سه سال تا انتخابات ریاست جمهوری 2024 آمریکا فرصت دارد تا بین ایران و ایالات متحده اعتماد متقابل ایجاد کند. سران ایران احتمالا آمادگی پذیرش یک توافق جامع جدید با غرب را دارند.

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34