آخرین خط دفاعی: روابط ایران-اروپا و آینده برجام

تهیه شده توسط بنیاد مطالعات مترقی اروپایی

نویسندگان این مطلب: ریکاردو آلکارو و آندریا دسی 

دیپلماسی ایرانی: یک رابطه ساختاری و عملی بین اتحادیه اروپا و ایران منوط به بقا و اجرای موفقیت آمیز برنامه جامع اقدام مشترک است. این توافق میان اتحادیه اروپا، ای 3 (فرانسه، آلمان و بریتانیا)، چین، روسیه، ایالات متحده و ایران که در ژوئیه 2015 امضا شد، به عنوان یک توافق مهم در منع گسترش سلاح های هسته ای مورد استقبال قرار گرفت و یک نمونه موفق از دیپلماسی چند جانبه در حل یک بحران بین المللی از طریق مصالحه و گفت و گو قلمداد می شود. به ایران وعده داده شد در ازای پذیرش محدودیت های شدید در برنامه هسته ای خود، از تحریم های سازمان ملل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده رهایی می یابد. این توافق متعاقبا توسط شورای امنیت در قطعنامه 2231 مورد تایید قرار گرفت و طبق قوانین بین المللی، به تعهدی الزام آور تبدیل شد.

برجام که نشان دهنده تلاش دیپلماتیک طولانی مدت و طاقت فرسا بود و اتحادیه اروپا در روند امضای آن نقش اصلی تسهیل کننده را ایفا کرد، به عاملی برای اعتماد به اقدامات خارجی اتحادیه اروپا تبدیل شد. این توافق نه تنها تمایل اتحادیه اروپا به مدیریت بحران و دیپلماسی مشترک را نشان می دهد، همچنین به اتحادیه در تحقق برخی اولویت های اصلی در سیاست خارجی و امنیتی خود از جمله تقویت رژیم کنترل تسلیحاتی و به ویژه پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای در سطح جهانی، و کاهش تنش ها در خاورمیانه که یک منطقه حیاتی استراتژیک در همسایگی اروپا قلمداد می شود، کمک می کند.

جدای از مسائل یاد شده، محصول جانبی برجام برای اتحادیه اروپا بهبود روابط با ایران به صورت گامی در جهت عادی سازی تدریجی روابط و گشایش بازار جدیدی برای سرمایه گذاری ها و تجارت اتحادیه اروپا، به ویژه در زمینه انرژی بوده است. این مساله می تواند در طولانی مدت به توسعه و تحکیم بیشتر روابط اتحادیه اروپا با همه کشورهای حوزه خلیج فارس در زمینه های انرژی و تجارت کمک کند و ثبات منطقه ای و همچنین تحقق حداکثری منافع اقتصادی و تجاری اتحادیه اروپا را در پی داشته باشد و یک اهرم فشار سیاسی برای آن در منطقه فراهم آورد.

بر همین اساس بود که پس از تصمیم دونالد ترامپ، رئیس جمهوری پیشین ایالات متحده، به خروج از توافق هسته ای ایران، ای 3 و نماینده عالی اتحادیه اروپا از تصمیم به محافظت از توافق خبر دادند. البته اعتبار اتحادیه اروپا و احترام به توافق نامه های بین المللی هم در این تصمیم گیری تاثیر داشتند. اروپا بارها تعهد خود را در این زمینه اعلام کرد، اما تهدید ایالات متحده به تحریم ها تا اندازه زیادی در محدود کردن تجارت و سرمایه گذاری اتحادیه اروپا در ایران موثر بود. ایران هم نهایتا تصمیم گرفت میزان پایبندی به توافق را کاهش دهد که این مساله نگرانی های زیادی در اروپا ایجاد کرد.

با توجه به ژئوپلیتیک تعارضی پیرامون توافق هسته ای، تعادل در روابط اتحادیه اروپا و ایران تحت تاثیر قرار گرفت. تنش های مداوم اروپا با دولت ترامپ، تعمیق رقابت های «مجموع، صفر» در خاورمیانه، کاهش صبر استراتژیک ایران و روابط ژئوپلیتیک ظریف با چین و روسیه، همگی در محاسبات اتحادیه اروپا درباره ایران نقش داشته اند.

1. روابط اتحادیه اروپا و ایران و محوریت برجام

1.1 اهمیت برجام برای اروپا

حمایت اروپا از برجام و به طور گسترده تر، از سیاست تعامل با ایران، مبتنی بر فرضیاتی بوده که مستقیما با منافع اتحادیه اروپا در ارتباط هستند: طیف کاملی از منافع هنجاری، امنیتی و اقتصادی که نمایانگر تداوم و توافق بین نهادهای اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن است. فروپاشیدن برجام مستقیما این منافع اروپایی را تضعیف می کرد و بر همین اساس بود اتحادیه اروپا دفاع اساسی خود را تنظیم کرد.

در حوزه هسته ای، مفاد برجام «ظرفیت شکست» تخمینی ایران، یعنی توانایی این کشور در تولید مواد شکاف پذیر کافی برای بمب اتم، را از چند ماه به حداقل یک سال افزایش داد و همچنین، محدودیت های قابل توجهی را درباره تعداد و کیفیت سانتریفیوژها اعمال، و ایران را از فعال کردن راکتور هسته ای آب سنگین منع کرد. تاریخ انقضای محدودیت های برجام بین 10 تا 15 سال از زمان لازم الاجرا شدن آن در ژانویه 2016 تعیین شد. مهم تر آنکه برجام قدرت بازرسی و نظارت توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی را افزایش داد و اگرچه مهلت بازرسی های سرزده آژانس در سال 2040 منقضی می شد، ایران الزام همیشگی به احترام به پروتکل الحاقی آژانس را پذیرفت. همانطور که مدیرکل پیشین آژانس بین المللی انرژی اتمی گفته بود، نظام نظارتی بر برنامه هسته ای ایران، «قوی ترین» در جهان بود. 

پس از تصمیم رئیس جمهوری ترامپ به توقف یک جانبه انطباق ایالات متحده با برجام، نگرانی ها درباره عقب نشینی ایران از تعهدات برجامی افزایش یافت و این کشور در نهایت پایان اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را اعلام کرد و اکنون، تنها بازرسی های مطابق ان.پی.تی را می پذیرد. نگرانی های شدیدی هم درباره حمله پیشگیرانه آمریکا تحت کنترل ترامپ یا اسرائیل علیه ایران برای جلوگیری از پیشرفت هسته ای این کشور وجود داشت که با ریاست جمهوری بایدن اندکی کاهش یافته.

مساله نگران کننده درباره فروپاشی برجام، خطر رقابت تسلیحات هسته ای در خاورمیانه است؛ این نگرانی بود که در جریان مذاکرات اولیه سبب شد دولت اوباما در آمریکا و کشورهای اروپایی بعد هسته ای توافق را در اولویت قرار دهند. نگرانی از اینکه عربستان سعودی یا سایر کشورها از جمله مصر و ترکیه، برای مقابله با تهدید ایران هسته ای درصدد دستیابی به فن آوری هسته ای برآیند، نقش مهمی در انعقاد برجام داشت.

این ملاحظات بیشتر به اولویت دوم اروپا یا همان محصول جانبی برجام، یعنی ثبات در خاورمیانه مرتبط بودند و هستند. کشورهای اروپایی هم مانند ایالات متحده درباره سیاست های منطقه ای ایران به ویژه در سوریه، و حمایت این کشور از نیروهای شبه نظامی در لبنان، عراق، فلسطین و یمن نگرانی دارند، اما معتقدند که حذف بعد هسته ای از ژئوپلیتیک پرتنش خاورمیانه می تواند به طور قابل توجهی احتمال درگیری های بیشتر را کاهش دهد. به علاوه، اروپا همواره اعتقاد داشته حل مساله هسته ای مسیر را برای گفت و گوی گسترده تر با ایران باز می کند. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: بنیاد مطالعات مترقی اروپایی / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34