یکجانبه‌گرایی و امنیت سایبری

دیپلماسی ایرانی: جلسه پنجمین پیش نشست کنفرانس یکجانبه گرایی و حقوق بین الملل؛ یکجانبه‌گرایی و امنیت سایبری روز یکشنبه  19/11/1399 در محل دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی با همکاری پردیس دانشگاه علامه و موسسه مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران برگزار شد. در این نشست ابتدا دبیر نشست، دکتر مجید رضا مومنی، ضمن تبریک ایام مبارک دهه فجر و سالروز پیروزی انقلاب اسلامی و خیرمقدم به استادان و مهمانان، مقدمه‌ای را در باب یکجانبه گرایی به عنوان مانعی در مسیر چندجانبه‌گرایی و همکاری در عرصه‎ های بین المللی و همچنین تحول در مفهوم امنیت، به معنا و کارکرد موسع آن در عصر کنونی اشاره کرد و اهمیت امنیت سایبری را به عنوان یکی از ابعاد امنیت ملی که دغدغه دولت‌ها است، ارائه کرد. 

در ادامه اولین سخنران جلسه، خانم دکتر آرامش شهبازی، به جایگاه امنیت سایبری در حقوق بین الملل در عصر یکجانبه گرایی و تبعات پاندمی کرونا پرداخت. وی ضمن تبیین این امر که امنیت سایبری خارج از حقوق بین الملل متولد شده و در واقع حقوق بین الملل درصدد است تا با هنجار‌های جسته و گریخته و نظم نیم بند خودش در قالب اقدامات پیشگیرانه، تهدیدات علیه امنیت سایبری را مهار و مدیریت کند. اما نکته قابل توجه این مهم است که اساساً مقوله یکجانبه‌گرایی در حقوق بین الملل امری است مثبت یا منفی؟ که او به آرا و نظرات و استدلال‎های گوناگون پرداخت و تاکید کرد که در اصل یکجانبه‌گرایی مثبت یا منفی تلقی نمی‎شود و علی رغم نظرات بسیاری که یکجانبه‌گرایی مغایر هنجارهای بین‌المللی، حقوق بین الملل و معاهدات بین‌المللی قلمداد می‎شود اما به زعم طیف دیگری از صاحب نظران و حقوقدانان بین الملل در واقع یکجانبه‎گرایی می‎تواند زمینه ساز توسعه و تحقق حقوق بین الملل شود. البته با این قید و شرط که مغایرتی با هنجارهای موجود در نظام بین‌المللی نداشته باشد. 

وی در خصوص امنیت سایبری به این واقعیت اشاره کرد که در دوران کرونا حملات سایبری افزایش یافته که در اشکال گوناگون قابل طبقه‌بندی است. اینکه پاندمی کرونا بر موضع  حقوق بین الملل در قبال امنیت سایبری تغییر ایجاد کرده است یا خیر به رابطه حقوق بین الملل و فناوری‌های پرداخته و تاکید شد که با عنایت به روند سریع پیشرفت و توسعه فناوری ها، حقوق بین الملل نتوانسته خود را با این روند سریع وفق دهد و فاصله زیادی دارد. حقوق بین الملل باید با وضع قوانین مربوطه همزمان با روند سریع پیشرفت فناوری ها توسعه یابد که این امر لاجرم در گرو همکاری بین کشورهای جنوب و شمال (در حال توسعه و توسعه یافته) قابل تحقق است که مقوله انتقال تکنولوژی از مسائل مهم در روابط آنها تلقی می شود.

سخنران بعدی، آقای دکتر سید جمال الدین اکبرزاده جهرمی به اهمیت جایگاه پلتفرم‎ها و الگوریتم‎ها در فضای مجازی و نقش یکجانبه آنها در روند‎سازی و شکل‎دهی بر رفتار کاربران پرداخت. او ضمن تبین مفاهیم نوین از قبیل انقلاب دیجیتال، انقلاب اطلاعات، جامعه شبکه‎ای، جامعه پلتفرمی، سرمایه داری متاخر و سرمایه داری پیشرفته به این امر تاکید کرد که همه این مفاهیم زایده مدرنیته است و در غرب شکل گرفته که دیگر جوامع را نیز تحت تأثیر قرار داده است. او با اشاره به نقش اطلاعات و دانش در دنیای پسا صنعتی، روابط قدرت و مفهوم قدرت را نیز متأثر از این تحولات تلقی کرد و گفت که اصلی ترین ویژگی جوامع در عصر کنونی را تولید داده و دانش برشمرند و پلتفرم ها را راهی برای استخراج و استفاده از داده ها قلمداد می کنند که با الگوریتم‎ها نیازمند‎های افراد را سمت و سو می دهد. در چنین شرایطی  کنش‎گری و کاربری کاربران محدود می‌شود و در واقع ماهیت کنش‎گری تحت تاثیر الگوریتم‌ها قرار می گیرد. در واقع پلتفرم ها تبدیل به زیرساخت ها می‌شوند که عدم دسترسی به آنها بسیاری از مسائل زندگی روزمره انسان‎ها را با تهدید و مشکلات مواجه می‌کند. مفهوم یکجانبه‌گرایی پلتفرمی به این مهم اشاره دارد که پلتفرم ها از چنان قدرتی برخوردار می‌شوند که تصمیماتی را اتخاذ کنند تا شهروندان سراسر جهان را تحت الشعاع قرار دهند. در پایان او راهکار مهار سیاستگذاری یکجانبه گرایی را در شکل گیری ائتلاف های جدید و بدیل قلمداد کرد تا ضمن کاهش  هزینه‌ها با رویکردیی جهانی با مسئله مواجه شد.

سپس آقای دکتر یونس فروزان به مسئله اهمیت امنیت سایبری در شبکه‌های اجتماعی پرداخت و ضمن برشمردن عناصر امنیت سایبری از قبیل حوزه‌های داده، برنامه‎ریزی، عملیات سایبری و رمزنگارها (رمز ارزها) به برخی چالش‌ها نیز مانند مقررات پیچیده، عدم تخصص نیروهای فناوری اطلاعات و سطح پایین دانش کارکنان اشاره کردند. او همچنین مسائل و چالش‌های شبکه‌های اجتماعی را مانند عدم اعتماد کاربران در استفاده از پیام رسان های داخلی، عدم شفاف‌سازی از سوی مسئولین در استفاده از نرم افزار‎ها و پیام رسان های داخلی، جنبش های فضای مجازی و تاثیر آنها در انتشار اخبار کذب و تهییج کاربران، نقش سلبریتی ها که رفتار و اظهارات شان به راحتی باور پذیر می شود، فقدان یک برنامه کلان در فضای مجازی و امنیتی کردن مفرط شبکه‌های اجتماعی به جای نظارت هوشمند را تبیین کرد. در ادامه به رهیافت‎ هنجاری به عنوان راهکار اشاره کرد که حوزه آموزش کاربر در همه سطوح، ارائه محتوای پاک، واحدهای تخصصی دانشگاهی و شناسایی حوزه تهدید و ایجاد گفتمان در سطح دانشگاه‌ها و وضع قوانین و مقررات سخت‎گیرانه و با ضمانت بالا در مواجه با مجرمین اینترنتی را در بر می‌گیرد.

سخنران بعدی آقای دکتر احسان موحدیان به موضوع دیپلماسی و پرهیز از یکجانبه گرایی در مقابله با تهدیدات سایبری پرداخت و به مسئله مسابقه تسلیحاتی در فضای سایبری و تهدیدات سایبری به عنوان چالش جدی برای امنیت ملی کشورها اشاره کرد که این امر منجر شده تا دولت ها به دنبال ایجاد بازدارندگی باشند تا با چنین تهدیداتی مقابله کنند. او با توضیح این واقعیت که حملات سایبری رو به افزایش است که در خیلی موارد هم این حملات کشف نمی‎ شود و یا به طور رسمی اعلام نمی‌شود. در پی افزایش حملات سایبری ورود دولت ها نیز در این زمینه افزایش می‌یابد و در این راستا، برای مقابله با تروریسم سایبری و خرابکاری سایبری اقدامات گوناگونی را اتخاذ می‌کنند. دکتر موحدیان با تبیین دو مفهوم بازدارندگی انفعالی و بازدارندگی تهاجمی و همچنین ویژگی‌ها و چالش‌های هر دو مفهوم به این نکته اشاره کرد که در واقع هیچ یک از این دو توانایی به صفر رساندن حملات سایبری را ندارد. بنابراین به عقیده او بهترین راهکار مقابله با تهدیدات سایبری، دیپلماسی و مذاکره دو جانبه و چند جانبه است. البته او با تاکید بر نقش دیگر بازیگران بین المللی غیردولتی در فرایند دیپلماسی به اهمیت ایجاد هنجارهای مشترک در عرصه جهانی نیز اشاره کرد.

سخنران آخر این نشست آقای دکتر مرتضی نورمحمدی پیرامون مقوله بازدارندگی سایبری و امنیت سایبری به ایراد نظرات خود پرداخت و  به این مهم اشاره کرد که چگونه حضور فضای مجازی مفاهیمی مانند قدرت، منازعه و امنیت را دستخوش تحولات معنایی و کارکردی کرده است. دکتر نورمحمدی در ادامه ویژگی‌های تهدیدات و حملات فضای مجازی را تبیین کرد که در واقع حملات بدون هیچ زمینه چینی انجام می‌شود، معمای امنیت در فضای مجازی تشدید می شود که منجر به تشدید مسابقه تسلیحاتی می‌شود، به دنبال سرعت پیشرفت های تکنولوژیک حفره‌ها و آسیب‌پذیری‌های دولت‌ها نیز افزایش می‌یابد و امنیت مطلق غیرممکن می شود، عمق استراتژیک کم امکان دفاع را از بازیگران سلب کرده است و پراکندگی کنش‎گران دولتی و غیردولتی ثبات استراتژیک را تضعیف می کند. ایشان تاکید کرد که در چنین فضایی دفاع سایبری گزینه‌ای مطلوب برای دولت‌ها تلقی نمی شود، چرا که منبع و هویت مهاجم مشخص نیست؛ حملات سایبری غیرقابل پیش بینی است، نتایج دفاع سایبری مبهم است و دفاع چندسطحی است. لذا بازدارندگی سایبری گزینه مطلوبی برای  تامین امنیت  در فضای سایبر است. او در پایان به عناصر بازدارندگی سایبری اشاره کرد که شامل تلافی، انکار و هنجارسازی است. هر چند شناسایی مهاجم در فضای سایبر دشوار است، اما تهدید به تلافی برای ممانعت از حملات سایبری کارایی دارد. همچنین ابزارهای جرم‌یابی هم‌چون فرنزیک امکان شناسایی مجرمان را فراهم می‌کند. مقوله انکار از طریق برگشت پذیری سیستم و داده ها و نگهداری یک نمونه از اطلاعات در یک مکان امن، گزینه های استراتژیک مهاجمان را محدود می کند. و سرانجام تدوین هنجارها که به شکل گیری رویه ها و قواعدی که بر رفتار کنشگران دولتی و غیردولتی در فضای سایبر حاکم است، می تواند به تامین امنیت در فضای سایبر کمک کند.