پایگاه دریایی سودان، کلید ورود روسیه به آفریقا

دیپلماسی ایرانی: روسیه در روز 8 دسامبر 2020 قراردادی 25 ساله را با سودان برای ایجاد پایگاه دریایی در بندر سودان در سواحل دریای سرخ امضا کرده و هدف از آن را گسترش کمک های نظامی خود در خاورمیانه و شمال آفریقا عنوان نموده است. بر اساس این توافق نامه روسیه در ازای فروش اسلحه و تجهیزات نظامی به سودان قادر خواهد بود تا چهار فروند ناو نیروی دریایی و حداکثر 300 نفر پرسنل را در بندر سودان مستقر کند. این توافق همچنین به مسکو این حق را می دهد تا از فرودگاههای سودان برای حمل سلاح، مهمات و تجهیزات مورد نیاز برای پشتیبانی از پایگاه استفاده کند.

ایده ساخت تأسیسات روسیه در دریای سرخ تنها چند هفته پس از آن عنوان شد که دولت آمریکا قصد خود را برای حذف سودان از فهرست کشورهای حامی تروریسم اعلام کرد. تصمیم خارج ساختن سودان از لیست مذکور به دنبال توافق عادی سازی روابط میان سودان با اسرائیل در اکتبر سال جاری صورت گرفته است. نکته آن که سودان از سال ۱۹۹۳ به عنوان حمایت از گروهک القاعده و به اتهام پناه دادن به اسامه بن لادن، در لیست کشورهای حامی تروریسم آمریکا قرار گرفت. 

سودان بزرگ‌ترین کشور آفریقا و بزرگ‌ترین کشور جهان عرب بوده که پس از جدا شدن سودان جنوبی در پی برگزاری یک همه‌پرسی در سال 2011 به سومین کشور بزرگ آفریقا و نیز دومین کشور بزرگ جهان عرب  تبدیل شده است. بندر سودان دروازه طبیعی سودان در دریای سرخ یکی از بنادر بسیار کارآمد در آفریقا بوده و ظرفیت 1.3 میلیون TEU کانتینر در سال را دارد. این بندر نه تنها بندر اصلی سودان است، بلکه بندر دریایی مهمی برای برخی از کشورهای همسایه محصور در خشکی مانند اتیوپی، چاد و سودان جنوبی نیز محسوب می شود.

ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه گسترش ژئوپلیتیکی روسیه به سوی آفریقا را از روزهای 23 و24 اکتبر 2019 با نشست سران روسیه- آفریقا در شهر سوچی آغاز کرد. مسکو پس از بیست و پنج سال غیبت در قاره آفریقا سعی در بهره‌برداری از میراث گذشته شوروی داشته که از جنبش های آزادیبخش آفریقا با ارسال اسلحه و نیروهای آموزشی در مبارزات علیه قدرت های استعماری حمایت می کرد. مسکو در سوچی از این پیام ساده که سلاح های روسی ارزان تر از سلاح های آمریکایی هستند و به حقوق بشر و ارزش های دموکراتیک وابسته نیستند، برای ارسال اسلحه و مشاوران نظامی استفاده می کند. روسیه تأمین کننده بزرگ سلاح برای کشورهای آفریقایی بوده و در دو دهه گذشته پیوندهای نظامی با کشورهای مختلف آفریقایی مانند اتیوپی، نیجریه و زیمبابوه برقرار کرده است. پوتین اولویت اصلی سیاست خارجی را بر تعمیق روابط با کشورهای این قاره برای خنثی کردن اثرات تحریم های غرب و افزایش موقعیت ژئوپلیتیکی خود قرار داده است. 

یک پایگاه دریایی در سودان کلید ورود مسکو به دریای سرخ و اقیانوس هند بوده و به روسیه امکان خواهد داد تا دامنه نیروهای دریایی خود را گسترش داده و آرزوهای خود را در قاره آفریقا تحقق بخشد چنانچه:

-ایجاد پایگاه دریایی در سودان تمایل مسکو را به حضور دریایی جهانی و تقویت جایگاه ژئواستراتژیک در منطقه آسیا-آفریقا نشان می دهد. تلاش های روسیه برای برقراری روابط با سودان در مقیاس وسیعتر می تواند به بازیابی نفوذ مسکو در خاورمیانه و شمال آفریقا منجر شود که پس از تجزیه اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 از دست رفته بود. 

-بندر سودان با دارا بودن موقعیت استراتژیک در امتداد دریای سرخ که آبهای اروپا و آسیا را به هم پیوند می دهد، می تواند از تنگنای ژئوپلیتیک روسیه حاصل از محصور بودن در میان خشکی ها بکاهد. بندر طرطوس در سوریه تنها پایگاه بزرگ دریایی روسیه در خارج از سرزمین اصلی است که توانسته به رهایی روسیه از این تنگنای ژئوپلیتیک کمک نماید و اینک با دارا بودن یک پایگاه دریایی دیگر در سودان، رویای روسیه برای داشتن "بندرهای آب گرم" در دو قاره و در دو نقطه مهم -دریای سرخ و مدیترانه- در حال تحقق است.

-همان گونه که تاسیسات دریایی روسیه در بندر طرطوس سوریه توانسته با جبران نیاز مسکو به تنگه های ترکیه،  معادلات استراتژیک مدیترانه شرقی را تغییر دهد، ایجاد یک پایگاه جدید در سودان و در نزدیکی کانال استراتژیک سوئز نیز می تواند بر معادلات منطقه دریای سرخ و مدیترانه اثرگذار باشد. 

- دسترسی روسیه به پایگاه دریایی بندر سودان می تواند نفوذ دریایی روسیه را در شمال شرقی آفریقا و در امتداد مسیرهای حیاتی انرژی و کالا از سوی خلیج عدن و گذر از دریای سرخ برای رسیدن به مدیترانه و برعکس مهیا سازد. پایگاه دریایی سودان این امکان را برای مسکو ایجاد خواهد کرد تا مسیر کشتی های نفتی از منطقه شمال شرقی آفریقا را تحت کنترل داشته باشد. همچنین با توجه به آنکه صادرات نفتی از میادین سودان جنوبی کاملا به جمهوری سودان وابسته است، کنترل ترمینال نفتی بندر سودان اثرگذاری مستقیم بر استراتژی انرژی روسیه  داشته و منطقی است که روسیه بازی طولانی مدتی را مدنظر داشته باشد.

-یک مرکز لجستیکی دریایی در سواحل دریای سرخ می تواند امکان توقف و همچنین دریافت امکانات خدماتی ناوگان جنگی روسیه را در مسیر اقیانوس هند یا خلیج عدن به سوی مدیترانه مهیا نموده و در صورت دارا بودن توانایی پشتیبانی از شناورهای هسته ای روسیه، می تواند به یک مکان عملیاتی جدید قابل توجه برای زیردریایی های هسته ای روسیه تبدیل شده و قابلیت دسترسی راحت تر مسکو را به سوی شرق و اقیانوس هند فراهم کند. 

-موقعیت بندر سودان در دریای سرخ و نزدیکی با تنگه باب المندب می تواند زمینه ای برای مشارکت روسیه در گشت های ضد دزدی دریایی در سومالی نیز باشد. از آن جایی که ماموریت نیروی دریایی اتحادیه اروپا “EUNAVFOR” در سومالی به نام آتالانتا که از دسامبر 2008 به دنبال اوج گیری میزان حملات دریایی در خلیج عدن و اقیانوس هند در منطقه آغاز شده بود، در پایان ماه دسامبر به اتمام خواهد رسید، فرصتی است تا کشتی های جنگی روسیه مستقر در سودان بتوانند خلا قدرت حاصل را پر کنند. 

داشتن این مزایا برای روسیه منوط به رقابت با دیگر بازیگران منطقه است و مسکو در تلاش برای استقرار مجدد خود در قاره آفریقا پا به عرصه ای می گذارد که از قبل توسط چین و ترکیه و ایالات متحده نشانه رفته بود. برای چین که جای پای خود را در کشورهای افریقایی با پروژه "یک کمربند- یک جاده" باز کرده، سودان و خصوصا بنادر سودان و سواکن دارای جایگاه ویژه ای است زیرا این بنادر از خروجی های مهم برای بسیاری از کشورهای محصور در خشکی افریقا و عامل اتصال دهنده  مناطق داخلی آفریقا به دریا هستند و چین با توافق نامه همکاری و توسعه بندر سودان از ساخت منطقه ویژه اقتصادی در دریای سرخ حمایت کرده است. 

ترکیه رقیب دیگر روسیه در عرصه سودان در سال 2017 توافق نامه های نظامی- امنیتی زیادی از جمله بازسازی بندر سواکن را با خارطوم به امضا رسانده است. آنکارا با پروژه بازسازی بندر سواکن می توانست اجازه حضور نظامی در دریای سرخ را داشته باشد و اداره این جزیره را به مدت 99 سال در دست بگیرد. اما این پروژه توسط مخالفان دولت عمرالبشیر "رئیس جمهور وقت سودان" که آن را نقشه ترکیه با بهانه سرمایه گذاری برای نفوذ در سودان و بی ثباتی منطقه دریای سرخ و شاخ آفریقا دانسته بودند، رد شده بود. 

سودان همچنین برای روسیه عرصه مورد اختلاف با ایالات متحده نیز هست. حذف سودان از فهرست حامیان مالی تروریسم بدون شک خبر خوبی برای دولت سودان است که به مدت 27 سال از انجام معاملات دلاری بین المللی منع بوده و توانایی هرگونه سرمایه گذاری خارجی یا دریافت کمک خارجی را از دست داده بود. خارطوم در همکاری دوباره با ایالات متحده و ادغام مجدد کشور در صحنه بین المللی برای خروج از بحران اقتصادی بزرگ کنونی می تواند با فشارهای ناشی از تورم زیاد، کمبود مواد غذایی و سوخت، بی ثباتی سیاسی و شرایط ناشی از پاندمی کووید- 19 مقابله کند. البته واشنگتن می بایست در ازای عادی سازی روابط سودان با اسرائیل به مشوق های وعده داده شده به خارطوم عمل نماید. کمک های توسعه ای و بشردوستانه با ارزش صدها میلیون دلار بیشتر از سطح فعلی کمک ها شامل ذخایر گندم و تجهیزات پزشکی، تعهد بانک جهانی و صندوق بین المللی پول برای پشتیبانی و گفتگوهای سریع درباره تجدید ساختار بدهی 65 میلیارد دلاری سودان، پاکسازی بیش از 3 میلیارد دلار بدهی معوقه آن و ایجاد راهی برای تسویه بدهی تحت چارچوب "ابتکارHIPC" (در حمایت از فقیرترین و بدهکارترین کشورهای جهان) از این دسته مشوق هاست که سهم ایالات متحده برای جبران بدهی های سودان نزدیک به 300 میلیون دلار در بودجه 2021 درنظر گرفته شده است.

در اثنای فشار آمریکا بر سودان برای عادی سازی روابط با اسرائیل همراه با اعطای مشوق های مالی، پوتین با درک فوریت زمانی شرایط را در این نقطه داغ ژئوپلیتیکی به نفع خود تغییر داده و با امضای قرارداد پایگاه نظامی در بندر سودان بدون طلب پیش شرط و یا اعطای مشوق های هزینه آور، استراتژی ترامپ را در سودان مورد هدف قرار داده است.

حس وقت شناسی پوتین در مشارکت قوی تر با سودان، عزم مسکو برای ادامه نفوذ در آفریقا و جهان عرب تاییدی بر وزن ژئوپلیتیک روسیه در مقابل ایالات متحده و مقدمه ای برای آشکار کردن اهداف استراتژیک جدید روسیه در جهان خواهد بود.