«ترانزیت کالا» گنج پنهان اقتصاد ملی/کسب درآمد ارزی با رفع موانع ترانزیت

از جمله ثروت‌های بی نظیری که در دو قرن اخیر در کشور ما مورد غفلت قرار گرفته، موقعیت جغرافیایی کشور و توان ایفای نقش اثرگذار در عبور و ترانزیت کالای تجاری جهانی است.

«ترانزیت کالا» گنج پنهان اقتصاد ملی/کسب درآمد ارزی با رفع موانع ترانزیت
در شرایطی که کشور با مشکلات متعدد اقتصادی مانند کاهش درآمدهای ارزی حاصل از فروش نفت دست و پنجه نرم می‌کند، نیاز است مسئولان راهکارهایی جایگزین را جهت احصاء درآمدهای ارزی در دستور کار قرار دهند.

کارشناسان و متفکران از گذشته تا کنون راه‌هایی را در راستای استفاده از ظرفیت‌های موجود در کشور مطرح کرده‌اند که لازم است بیش از پیش به آن ها توجه شود.

* لزوم نگاه به مسیرهای درآمدزایی مستقل از نفت

شدت گرفتن چالش های اقتصادی در کشور و بروز مشکلاتی همچون کسری بودجه و کاهش چشمگیر درآمدهای حاصل از فروش نفت موجب شده تا نخبگان و برخی مسئولان به دنبال پاسخ هایی باشند تا با ارائه راهکارهایی همچون مسیرهای جایگزین درآمد ارزی به جای نفت بتواند اقتصاد کشور را به ثبات رسانده و آن را به ریل رشد و پیشرفت بازگرداند؛ راه‌هایی که بعضا تاکنون مورد توجه نبوده‌اند و با ایجاد رویکرد مثبت نسبت به آن‌ها می‌توان فرصت‌های عظیم مغفول مانده در کشور را در راستای منافع ملی و بهبود معیشت مردم فعال کرد.

*موقعیت ژئوپولیتیکی ایران 

ایران با وجود منابع عظیم نفتی و گازی، معادن سرشار از مواد اولیه صنعتی، از فلزات تا سنگ های پرکاربرد و موقعیت‌های ناب کشاورزی از جمله ثروتمندترین کشورهای جهان است و تنها حلقه مفقوده موجود، عدم به کارگیری و تبدیل این ثروت‌های خدادادی به ارزش افزوده است.

از جمله ثروت های بی نظیری که در دو قرن اخیر مورد غفلت قرار گرفته، موقعیت جغرافیایی کشور و توان ایفای نقش اثرگذار در عبور و ترانزیت کالای تجاری جهانی است؛ کشور ایران با قرارگیری در محل اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا از هزاران سال پیش شاه راه عبور کالاهای تجاری میان ممالک مختلف به شمار می رفته است، چنین موقعیتی شاه کلید قدرت جهانی سلسله های مختلف حکومتی در ایران بوده و با شروع دوران استعمار این نقش مهم در عرصه‌ بین‌المللی به مرور محو شد.

در حال حاضر و پس از تغییرات ژئوپولیتیکی متعدد در جهان مجددا این فرصت برای کشور به وجود آمده تا به وسیله بازیابی جایگاه ترانزیتی خود در تجارت جهانی، منافع اقتصادی و سیاسی متعددی احصا کند؛ هم اکنون کشور های آسیای میانه که پس از فروپاشی شوروی به عنوان کشورهای محصور در خشکی و بسته حساب می شوند جهت گسترش اقتصاد خود نیازمند دسترسی تجاری به آب های بین‌المللی هستند و ایران با داشتن 4900 کیلومتر خط ساحلی با آب های آزاد جزو بهترین گزینه ها برای ایجاد این اتصال است.

از طرف دیگر با شکل گیری اتحاد عمیق‌تر مابین ایران و کشورهای حوزه مقاومت از جمله عراق و سوریه، خط ترانزیتی ایران تا مدیترانه نیز از دیگر فرصت های بالقوه برای ایران است که فعال شدن آن نیازمند تکمیل زیرساخت های لازم و هماهنگی‌های سیاسی است.

ترانزیت کالای بین المللی به دلیل چگال بودن و حمل میان فواصل طولانی بوسیله حمل و نقل ریلی صورت می گیرد و از جمله ملزومات شکل‌گیری آن تکمیل زیرساخت های لازم ریلی است.

* کریدورهای ترانزیت بار در ایران

مسیرهای ترانزیتی ریلی پیشفرض برای ایران عبارتند از مسیر ترانزیتی شمال- جنوبِ شرقی، مسیر ترانزیتی شمال- جنوبِ غربی و مسیر ترانزیتی شرق به غرب. مسیر ترانزیتی غربیِ شمال-جنوب متشکل از راه آهن رشت-بندرعباس است که تا اتصال به بندر انزلی و بندر کاسپین نیازمند احداث فقط 45 کیلومتر  و برای اتصال به مرز آستارا و شبکه ریلی کشور آذربایجان که متصل به شبکه ریلی روسیه نیز هست، نیازمند احداث 167 کیلومتر خط ریلی است، این کریدور همچنین از طریق مرز رازی به شبکه ریلی ترکیه اتصال دارد که نیازمند افزایش ظرفیت ترانزیتی است.

خط ترانزیتی شمال-جنوبِ شرقی که کشورهای آسیای میانه یا CIS را به آب های بین‌المللی مرتبط می‌کند از سه طریق قابل شکل گیری است، نخست خط ریلی چابهار-سرخس که در حال حاضر قطعه اول آن یعنی راه آهن چابهار به زاهدان در دست ساخت بوده و تاکنون پیشرفت مناسبی حدود 50 درصد داشته است. این خط ریلی، کشورهای حوزه آسیای میانه را به بندر چابهار و دریای عمان متصل کرده و علاوه بر کارکرد ترانزیتی ظرفیت چند میلیارد تنی معادن شرق کشور را نیز فعال خواهد کرد.

محور ترانزیتی شرقیِ شمال-جنوب همچنین می تواند به وسیله‌ خط  سرخس-بافق-بندرعباس نیز برقرار شود که این محور در حال حاضر نیز موجود و نیازمند فعال سازی ظرفیت ترانزیتی است.

سومین کریدور اتصال ترانزیتی شمال-جنوب از سمت شرق کشور مرز ریلی اینچه‌برون در استان گلستان است که می‌تواند قطارهای ترانزیتی را به بندرعباس برساند، این مرز ریلی باوجود مذاکرات متعدد بین ایران و کشورهای آسیای میانه کماکان به دلیل مشکلات فنی و مدیریتی به اهداف تعیین شده در زمینه حمل بار بین‌المللی نرسیده است.

محور ترانزیتی شرق به غرب از دو مرز سرخس در شمال شرق و میرجاوه در جنوب شرق آغاز شده و از طریق راه آهن به مرز شلمچه در غرب کشور می‌رسد، مرز شلمچه نیازمند احداث فقط 32 کیلومتر خط آهن و یک پل متحرک بر روی اروند رود در خاک عراق است تا شبکه ریلی ایران و عراق به یکدیگر وصل شوند، همچنین در صورت اتصال ریلی عراق و سوریه با تاسیس راه آهن البوکمال-دیرالزور در خاک سوریه ایران به بندر لاذقیه و سواحل مدیترانه اتصال لجستیکی خواهد یافت.

* لزوم رفع موانع موجود در مسیر ترانزیت کالا و کسب درآمد ارزی برای کشور

موارد ذکر شده کریدورهای بین‌المللی هستند که در صورت تکمیل و بهره برداری توانایی جذب و حمل جریان بار ترانزیتی کشورهای منطقه و حتی فرامنطقه ای از خاک ایران را دارند، همچنین نیاز است تا مسائلی مانند ارتقاء بهره‌وری خطوط ریلی و دیپلماسی اقتصادی در جهت بازاریابی حمل و نقل در دستور کار قرار گیرد.

در حال حاضر بهره‌وری راه آهن کشور وضعیت قابل قبولی نداشته و شاخص های بهره‌وری ریلی ایران بعضا نصف یا حتی یک سوم میانگین جهانی است. این موضوع مشکلات عدیده ای ایجاد کرده و راه آهن را از نقش‌آفرینی عمده در اقتصاد ملی به حاشیه رانده است به طور مثال حمل یک محموله‌ ریلی از لحظه‌ تحویل بار به ایستگاه های بارگیری راه آهن تا لحظه رسیدن به مقصد حدود 20 روز زمان می‌برد، چنین روندی موجب رویگردانی صاحبان کالای داخلی و بین‌المللی از حمل بار با راه‌آهن ایران گشته است.

در صورت ایجاد بستر مناسب زیرساختی و مدیریتی برای شکل‌گیری جریان بار ترانزیتی، کسب درآمد سرشار ارزی را می‌توان برای کشور متصور بود.

طبق بررسی های صورت گرفته در حال حاضر 100 میلیون تن بار بین‌المللی قابل ترانزیت از خاک ایران وجود دارد که با احتساب 75 دلار به ازای هر تن می‌توان درآمدی حدود 7.5 میلیارد دلار در سال برای کشور تامین کرد.

علی ضیائی کارشناس حمل و نقل