چین برد، هند باخت

نویسنده: فاطمه امان

دیپلماسی ایرانی: هند دریافته که دارد در قمار دولت دونالد ترامپ در آسیا و سیاست «اعمال فشار حداکثری» آن در قبال ایران می بازد. خسارت ها ممکن است از برخی جهات قابل جبران نباشد چرا که چین در حال افزایش حضور و گسترش نفوذ خود در ایران برای پر کردن خلاء ناشی از تحریم های ایالات متحده است.

بندر چابهار ایران در امتداد دریای عمان ابتدا قرار بود توسط هند توسعه یابد و به «موتور رشد» هر دو کشور تبدیل شود. اکنون 4 سال از امضای توافق اولیه گذشته و مشکلات هند در برقراری تعادل در روابط با ایران و ایالات متحده و همچنین نزدیکی فزاینده ایران با چین، این توافق را به خطر انداخته است. سوال این است که آیا هند هنوز فرصتی برای بازگشایی «دروازه طلایی خود به افغانستان و منطقه آسیای میانه» دارد یا خیر؟

وزرای دفاع و خاجه هند اخیرا به ایران سفر و با همتایان ایرانی خود «جلساتی سودمند» برگزار و درباره «مسائل امنیتی منطقه ای از جمله افغانستان و مساله همکاری دوجانبه» گفت و گو کرده اند. هر دو دیدار حول این نگرانی ها درباره این می چرخیدند که آیا کارزار اعمال فشار حداکثری ایالات متحده عیله ایران منافع بلند مدت هند در ایران به ویژه در مقابل چین را به خطر انداخته است یا خیر.

کارزار اعمال فشار اقتصاد ایران را به شدت تحت فشار قرار داده، به نارضایتی مردم از دولت افزوده، پارانویای نظام جمهوری اسلامی را تشدید کرده و از همه مهم تر، به افزایش تنش ها در منطقه خلیج فارس منجر شده، اما به هدف اصلی یعنی «تغییر رفتار» ایران نرسیده است. با این حال، این کارزار برخی از مهمترین شرکای ایران، به ویژه هند، را به کاهش روابط اقتصادی وا داشته است. تجارت دوجانبه بین هند و ایران از 17 میلیارد دلار در 2018-2019 به 3.5 میلیارد دلار در 2019-2020 کاهش یافته که دلیل اصلی آن به صفر رسیدن صادرات نفت ایران به هند بوده است. 

ایالات متحده می تواند به هند در تامین نفت مورد نیاز آن کمک کند، اما نمی تواند موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد ایران را به هند بدهد: نقطه ارتباطی بین اقیانوس هند، خاورمیانه، خلیج فارس، آسیای میانه و اروپا. هند سال ها تلاش کرد روابط خود را با ایران که یکی از عناصر مهم نفوذ فزاینده چین در منطقه به شمار می رود، و ایالات متحده متعادل کند. نگرانی دهلی این است که سر خم کردن در برابر واشنگتن به باختن تهران به پکن بینجامد. به نظر می رسد این نگرانی بی مورد نبوده است.

اندک زمانی پس از تحریم های جدید ایالات متحده علیه بخش مالی ایران در 8 اکتبر، جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، برای «رایزنی» به چین سفر کرد. به گفته ظریف، دو کشور در زمینه های مهم مانند «مقابله با یکجانبه گرایی ایالات متحده و مداخله در امور داخلی کشورها» هم نظر بودند.

ایران پس از خروج دولت ترامپ از برجام در سال 2018 همچنان امیدوار بود که اتحادیه اروپا بتواند تجارت و سرمایه گذاری دوجانبه را برای کاهش تاثیرات تحریم های ایالات متحده ارتقا دهد. اگرچه ساز و کار اینستکس به همین منظور شکل گرفت، شرکت های اروپایی از ترس تحریم های ثانویه آمریکا تا کنون تقریبا هیچ استفاده ای از این ساز و کار نکرده اند. در نتیجه، چین مهم ترین راه نجات اقتصادی ایران شده است. ظریف اوایل ژوئیه به مجلس ایران اعلام کرد که ایران و چین در حال مذاکره بر سر یک توافق 25 ساله در زمینه های تجارت، زیرساخت ها و انرژی به ارزش تقریبی 400 میلیارد دلار هستند. ایران به این توافق بسیار امید دارد، اما باید دید چین که به دنبال برقراری تعادل در روابط با همه کشورهای منطقه از جمله رقبای ایران مانند امارات و عربستان سعودی است، روند را چطور پیش خواهد برد.

برای چین، روابط با ایران احتمالا علاوه بر مزایای اقتصادی، مزایای استراتژیک طولانی مدت جغرافیایی به ویژه درمقابل جاه طلبی های منطقه ای هند خواهد داشت. ایران در سال 2019 اعلام کرده بود که هیچ برنامه ای برای حذف هند از برنامه توسعه بندر چابهار ندارد. توسعه چابهار برای ایران اهمیت زیادی دارد چون یک مسیر جایگزین برای خلیج فارس فراهم می آورد. این بندر برای هند هم مهم است چون از طریق افغانستان، یک دروازه امن و مستقیم به آسیای میانه می شود. در حال حاضر، هند تجارت زمینی به آسیای میانه را از طریق پاکستان انجام می دهد که به دلیل مناقشات دیرینه دو کشور چندان گزینه خوشایندی نیست. دولت ترامپ دسامبر گذشته به دلیل اهمیت چابهار برای اقتصاد افغانستان، توسعه این بندر را از تحریم ها مستثنی کرد؛ اگرچه با توجه به مشکلات کلی در پرداخت ها در پی تحریم ها، معافیت چابهار نیز چندان معنایی ندارد.

مقامات ایرانی پس از نومیدی از سهل انگاری هند در پیشبرد برنامه توسعه چابهار، در ژوئن 2019 پیشنهاد مرتبط ساختن این بندر به بندر گوادر پاکستان را به چین دادند. ظریف پیشتر در سفر به اسلام آباد گفته بود: «دو بندر رقیب نیستند و می توانند مکمل یکدیگر باشند.» چابهار می تواند به اتصال گوادر به آسیای میانه، روسیه و ترکیه کمک کند. اینکه این پیشنهاد ترفندی برای تحت فشار قرار دادن هند بوده یا خیر، مشخص نیست. بندر گوادر در امتداد دریای عرب، شمال غربی چین و اقیانوس هند را به یکدیگر ارتباط می دهد و بخشی از ابتکارعمل کمربند و جاده چین است.

در حالی که هند برای دستیابی امن به افغانستان و سایر کشورهای محصور در خشکی در آسیای میانه به ایران احتیاج دارد، چین پیوندهای زمینی گسترده ای در منطقه ایجاد کرده است. هنوز مشخص نیست که توافق تجاری و سرمایه گذاری 400 میلیارد دلاری چین و ایران به چابهار نیز مربوط می شود یا خیر؛ اما اگر پاسخ مثبت باشد، چین علاوه بر دستیابی به یک پایگاه دیگر در سواحل دریای عرب، راهی برای محروم کردن هند از همین فرصت می یابد.

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34