باکو چگونه در روابط با تهران و تل آویو توازن را حفظ می کند؟

نویسنده: یونس عبدالله یف

دیپلماسی ایرانی: جمهوری آذربایجان از سال ۱۹۹۳ توازن قابل توجهی در سیاست خارجی خود ایجاد کرده است. به دلیل توانایی های سیاسی حیدر علیف، رئیس جمهوری پیشین آذربایجان، این کشور توانست جایگاه ویژه ای در میان کشورهای مستقل مشترک المنافع به دست آورد. شیوه تفکر او امروز هم توسط الهام علیف، رهبر عملگرای آذربایجان، دنبال می شود. جمهوری آذربایجان امروزی نه تنها با قدرت های غربی یعنی اروپا و ایالات متحده، بلکه با قدرت های شرقی از جمله روسیه و چین روابط عمیق و جامعی دارد. 

این منطق در برقراری روابط دیپلماتیک از سوی جمهوری آذربایجان را همچنین می توان در روابط آن با اسرائیل و ایران مشاهده کرد. ایران از سال 1979 اسرائیل را آشکارا دشمن خود خوانده است و دو کشور از همان زمان به طور مداوم یکدیگر را تهدید کرده اند. از این رو، روابط دوستانه آذربایجان با طرف های ضد ایرانی به ویژه اسرائیل، ایران را ناراحت کرده و جمهوری اسلامی تصور می کند که هدف اسرائیل به خطر انداختن امنیت ایران از طریق کشورهای همسایه آن است. به رغم هشدار های رسمی تهران به باکو مبنی بر قطع روابط آن با تل آویو و واشنگتن، جمهوری آذربایجان روابط با اسرائیل و ایالات متحده را توسعه داده است. برای آذربایجان، روابط با ایران در زمینه های اقتصادی، تجاری، صنعت و فرهنگ اهمیت دارد، اما روابط با اسرائیل نیز در حوزه ‌های امنیتی، نظامی و فناوری مهم است. می توان گفت جمهوری آذربایجان یکی از معدود کشورهای مسلمان است که روابط دو جانبه با اسرائیل دارد.

روابط دیپلماتیک با ایران

ایران یکی از اولین کشورهایی بود که در سال 1991 استقلال آذربایجان را به رسمیت شناخت و در سال 1992 با آن روابط دیپلماتیک برقرار کرد. 27 سال همکاری دیپلماتیک بین ایران و جمهوری آذربایجان یک سری توافقنامه ها و اسناد بیشمار امضا شده را شامل می شود که نشانه ای مبنی بر توسعه روابط دوجانبه آنها هستند. با این حال، اتفاقاتی هم بوده که سطح همکاری‌ ها بین دو کشور را پایین آورده: در سال 2000 یک کشتی آذربایجانی توسط کشتی ایران در مناطق مورد مناقشه در دریای خزر مورد حمله قرار گرفت؛ در نتیجه این رویارویی، روابط بین دو کشور برای مدتی به کمترین سطح ممکن رسید. در سال 2012 نیز بیش از 22 عامل نفوذی ایرانی توسط امنیت ملی جمهوری آذربایجان دستگیر شدند که این مساله روابط دیپلماتیک دو کشور همسایه را وخیم تر کرد.

از زمان روی کار آمدن رئیس جمهوری حسن روحانی در ایران، تهران و باکو هر دو گام های جدی و استوار در تلاش برای توسعه مجدد روابط برداشته اند و سعی کرده اند همکاری های دوجانبه را به سطح بالایی برسانند و بسیاری از مشکلات در روابط دیپلماتیک را پشت سر بگذارند. حسن روحانی و الهام علیُف گسترش روابط دو جانبه در حوزه های اقتصادی، مالی، صنعت، تجارت و انرژی را یک ضرورت دانسته اند و از این رو، تهران و باکو به منظور توسعه روابط در این زمینه ها ده ها توافقنامه امضا و در اجرای پروژه های مهم در زمینه توسعه عمرانی، صنعت و انرژی مشارکت کرده اند.

گردش مالی تجاری بین ایران و جمهوری آذربایجان به 600 میلیون دلار می رسد و محصولات غذایی، محصولات صنعتی، مصالح ساختمانی و سایر محصولات را شامل می شود. هر دو طرف تصمیم دارند در آینده نزدیک گردش مالی تجاری را به 2 میلیارد دلار برسانند. سرمایه گذاری ایران در جمهوری آذربایجان به 3.4 میلیارد دلار می رسد و بیش از هزار شرکت ایرانی در کشور همسایه در حوزه های صنعت، ساخت و ساز، خدمات، ارتباطات، تجارت، حمل و نقل، کشاورزی و سایر حوزه ها فعالیت می کنند.

هر ساله نمایندگان کمیسیون همکاری های اقتصادی، بازرگانی و فعالیت های بشردوستانه جمهوری آذربایجان و ایران گردهم می آیند تا درباره چشم اندازهای توسعه همه جانبه روابط دو جانبه صحبت کنند. پروژه های مشترک ایران و جمهوری آذربایجان در زمینه ایجاد منطقه صنعتی و کارخانه داروسازی در جمهوری آذربایجان و همچنین ساخت چهار پایانه حمل بار و پارک صنعتی در ایران را می توان بهترین نشانه های توسعه در روابط دوجانبه آنها دانست.

جمهوری آذربایجان یک قطب مهم برای ایران در دسترسی آن به بازارهای بزرگتر منطقه ای به شمار می رود. حمل و نقل بین ایران و روسیه که از آذربایجان عبور می کند، اهمیت بالایی در کریدور بین المللی شمال-جنوب که توسط هند طراحی شده، دارد. بدیهی است که کریدور شمال-جنوب تاثیرات مثبت متقابلی بر اقتصادهای ایران و جمهوری آذربایجان می گذارد. طبق اعلام وزارت های اقتصاد در آذربایجان و ایران، انتظار می رود هر دو طرف توافقنامه هایی در روابط پولی، مالی و بانکی امضا کنند و همکاری های اقتصادی در چارچوب کریدور بین المللی شمال-جنوب را توسعه دهند.

ایران و جمهوری آذربایجان همچنین از نظر دیپلماتیک در ترویج بسترهای سه جانبه و چهار جانبه مشارکت کرده اند: آذربایجان-ایران-روسیه، آذربایجان-ایران-ترکیه، جمهوری آذربایجان-ایران-گرجستان و جمهوری آذربایجان-ایران-گرجستان-ترکیه.

روابط دیپلماتیک با اسرائیل

همکاری های دیپلماتیک آذربایجان و اسرائیل در زمینه های امنیتی، نظامی و فناوری بسیار گسترده است. بدیهی است که اسرائیل در تقویت ارتش و امنیت آذربایجان نقش سودمند و سازنده ای دارد. اسرائیل ارتش جمهوری آذربایجان را با فناوری پیشرفته نظامی مجهز کرده است. در یک دهه گذشته، اسرائیل انواع مختلفی از سلاح های غیرقانونی و مهلک، از سلاح های کوچک، وسایل نقلیه زرهی و خمپاره گرفته تا پهپادها، انواع رادارها و سامانه های دفاع هوایی یا سامانه های توپخانه موشکی، را به باکو فروخته است.

روابط دیپلماتیک اسرائیل و آذربایجان عمدتا بر روابط امنیتی و نظامی آنها مبتنی است، اما دو طرف در زمینه های اقتصادی، تجاری، انرژی و فرهنگ نیز همکاری می کنند. جمهوری آذربایجان به اسرائیل صادرات نفت و گاز دارد و شرکت های اسرائیلی کالاهای مختلف و خدمات فناوری به آذربایجان می فروشند. اسرائیل از سال 1993 پروژه های گسترده در دریای خزر را دنبال می کرده است. سیاست انرژی اسرائیل در دریای خزر مبتنی بر منافع استراتژیک با هدف تامین امنیت مسیرهای خط لوله از جمهوری آذربایجان به ترکیه و اروپاست. به علاوه، اسرائیل و آذربایجان در زمینه های انرژی، کشاورزی، تجارت و محیط زیست توافقنامه های بیشماری منعقد کرده اند که تقویت همکاری مثمر ثمر بین دو طرف را در پی داشته اند.

وضعیت پایدار و برابر فعلی کنونی اقلیت قومی یهودیان در جمهوری آذربایجان یک محرک قابل توجه در توسعه همکاری اسرائیل و آذربایجان بوده است. یهودیان در جمهوری آذربایجان حقوق اساسی برای ارتقاء میراث فرهنگی، قومی و مذهبی خود و همچنین آموزش به زبان خودشان دارند.

نتیجه گیری

از نظر بسیاری از کارشناسان خارجی که به تحقیق و تحلیل سیاست خارجی جمهوری آذربایجان پرداخته اند، تقویت سیاست خارجی متوازن یک استراتژی موفق در دیپلماسی این کشور است. در مقایسه با ارمنستان و گرجستان (دو کشور دیگر در منطقه قفقاز جنوبی)، جمهوری آذربایجان ترجیح می دهد روابط دیپلماتیک خود را با همه قدرت های بزرگ و متوسط از جمله ایالات متحده، اتحادیه اروپا، ایران، اسرائیل، روسیه و چین تقویت کند. جمهوری آذربایجان به جای پیوستن به هر نوع اتحادی، به نهضت عدم اتحاد پیوسته است.

دو قدرت میانه در خاورمیانه یعنی ایران و اسرائیل از دیرباز منافع استراتژیک در قفقاز جنوبی داشته اند. از این رو، جمهوری آذربایجان همواره در تلاش است تا روابط دیپلماتیک خود را با تهران و تل آویو حفظ کند. برای جمهوری آذربایجان، ایران یک همسایه مهم و اسرائیل یک شریک قابل توجه است. خلاصه کلام اینکه شیوع ویروس کرونا اخیرا به بیشتر اقتصادهای جهان از جمله ایران و اسرائیل آسیب رسانده، اما نتوانسته است به روابط اقتصادی و تجاری جمهوری آذربایجان با آنها صدمه ای بزند.

منبع: یوراشیا ریویو / مترجم: طلا تسلیمی